واکاوی پدیدۀ سنگ باران زا و آیین ها و باورهای مرتبط با آن در عجایب نامه ها و متون کهن ادب فارسی
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1
پسادکتری زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.
2
دانشیار زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.
چکیده
در اساطیر و فرهنگ عامه آداب و رسوم گوناگونی با موضوع تصرف در طبیعت و ایجاد باران و برف و تگرگ یا دفع آن وجود داشته است. در این آیین‌ها با استفاده از اجسامی خاص، انجام اعمالی ویژه و خواندن افسون، در طبیعت و هوا تصرف می‌شد. یکی از مهم‌ترین نمودهای این امر، استفاده از حجرالمطر برای ایجاد برف و باران است که در آسیای مرکزی و غالباً در میان اقوام ترک‌زبان رواج داشته است. موضوع این پژوهش که به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به منابع کهن انجام گرفته، بررسی، نقد و تحلیل حجرالمطر در متون کهن، به‌ویژه عجایب‌نامه‌ها، متون کانی‌شناختی و متون تاریخی و اشاره به آیین‌های مشابه در اساطیر و فرهنگ عامه است. پرسش اصلی تحقیق این است که منشأ این سنگ چیست و طرز عمل و کاربردهای آن چگونه بوده است؟ نتایج پژوهش نشان می‌دهد که قدما، دو نگاه عمدۀ طبیعی و اسطوره‌ای به حجرالمطر به‌عنوان نوعی طلسم داشته‌اند که استفاده از آن قدرتی خارق‌العاده تلقی شده و افسونگران باران‌ساز با ایجاد برف و سرما، نقش مهمی در تضعیف و شکست لشکر دشمن داشته‌اند. همچنین در کشاورزی و باراندن باران بر مزارع و دفع تگرک نقش مهمی ایفا کرده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آذری اسفراینی، ح. (1403). عجایب و غرایب. تصحیح و. رویانی و ی. یوسف‌نژاد. تهران: بنیاد موقوفات افشار.
ابن فقیه همدانی، ا. (1996م). البلدان. تحقیق ی. الهادی. بیروت: عالم الکتب.
ابن محدث تبریزی (1397). عجایب الدنیا. تصحیح ع. نویدی ملاطی. تهران: بنیاد موقوفات افشار و سخن.
ابوالقاسم کاشانی، ع. (1386). عرایس‌الجواهر و نفایس‌الأطایب. به کوشش ا. افشار. تهران: المعی.
ابوریحان بیرونی، م. (1374). الجماهر فی الجواهر. تحقیق ی. هادی. تهران: علمی و فرهنگی و میراث مکتوب.
ارسطو (1388). آثار علوی. ترجمۀ ا. سعادت. تهران: هرمس.
الیاده، م. (1372). رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ ج. ستاری. تهران: سروش.
الیاده، م. (1385). متون مقدس بنیادین از سراسر جهان. ترجمۀ م. صالحی علامه. تهران: فراروان.
اندروز، ک. (1396). طلسم و تعویذ. ترجمۀ ر. بهزادی. تهران: طهوری.
انصاری دمشقی، ش. (1382). نُخبة‌الدهر فی عجائبِ البَر و البحر. ترجمۀ س.ح. طبیبیان. تهران: اساطیر.
بکران طوسی، م. (1342). جهان‌نامه. تصحیح م.ا. ریاحی. تهران: ابن‌سینا.
به‌آذین، د. (1356). اعتقادات مردم اردبیل درمورد سنگ باران‌زا. بررسی‌های تاریخی، 12 (4)، 119 ـ 142.
بیانی، ش. (1389). دین و دولت در عهد مغول. تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
پاریندر، ج. (1390). اساطیر آفریقا. ترجمۀ م.ح. باجلان فرخی. تهران: اساطیر.
تبریزی، م. ح. (1342). برهان قاطع. به اهتمام م. معین. تهران: ابن سینا.
توب، ک. (1384). اسطوره‌های آزتکی و مایایی. ترجمۀ ع. مخبر. تهران: مرکز.
جاحظ، ع. (1966م). کتاب الحیوان. الجزء الرابع. تحقیق و شرح ع.م.هـ. مصر: مکتبة مصطفی البابی.
جعفری (قنواتی)، م. (1401). باران‌خواهی. در جلد دوم دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران. زیر نظر ک. موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
جوهری نیشابوری، م. (1383). جواهرنامۀ نظامی. به کوشش ا. افشار و م.ر. دریاگشت. تهران: میراث مکتوب.
حاسب طبری، م. (1391). تحفة‌الغرائب. تصحیح ج. متینی. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
حسن‌دوست، م. (1395). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
خواندمیر، غ. (1380). حبیب‌السیر. زیر نظر م. دبیرسیاقی. تهران: خیام.
دانش‌پژوه، م. (1337). دو رساله دربارۀ آثار علوی. تهران: پیروز.
دنیسری، ش. (1350). نوادرالتبادر لتحفة‌البهادر. به کوشش م.ت. دانش‌پژوه و ا. افشار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
دهخدا، ع. (1377). لغت‌نامه. زیر نظر م.م. و س.ج. شهیدی. تهران: مؤسسۀ لغت‌نامه.
ذوالفقاری، ح. (1395). باورهای عامیانۀ مردم ایران. تهران: چشمه.
رشیدالدین فضل‌الله همدانی (1373). جامع‌التواریخ. تصحیح م. روشن و م. موسوی. تهران: نشر البرز.
روحی (1327). علوم خفیه، یغما. 7، 311 ـ 314.
زاوش، م. (1375). کانی‌شناسی در ایران قدیم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زکریای قزوینی، م. (1340). عجایب‌المخلوقات و غرائب‌الموجودات. تصحیح و مقابلۀ ن. سبوحی. تهران: چاپخانه مرکزی ناصرخسرو.
زمجی اسفزاری، م. (1338). روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات. تصحیح م.ک. امام. تهران: دانشگاه تهران.
زیدری نسوی، ش. (1394). سیرت جلال‌الدین منکبرنی. تصحیح م. مینوی. تهران: علمی فرهنگی.
شرف‌الدین علی یزدی (1387). ظفرنامه. تصحیح س.س. میرمحمد صادق و ع. نوایی. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
شهمردان بن ابی‌الخیر (1362). نزهت‌نامۀ علایی. تصحیح ف. جهانپور. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
عطاملک جوینی (1378). تاریخ جهانگشای. تصحیح م. قزوینی. تهران: دنیای کتاب.
طرسوسی، م. (1389). داراب‌نامه. به کوشش ذ. صفا. تهران: علمی فرهنگی.
طوسی، م. (1387). عجایب‌المخلوقات و غرایب‌الموجودات. به اهتمام م. ستوده. تهران: علمی و فرهنگی.
فردوسی، ا. (1388). شاهنامه. به کوشش ج. خالقی مطلق. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
فریزر، ج.ج. (1388). شاخۀ زرین. ترجمۀ ک. فیروزمند. تهران: آگاه.
قریب، ب. (1348). طلسم باران. انجمن فرهنگی ایران باستان، 7 (1)، 12 ـ 24.
قریب، ب. (1374). فرهنگ سغدی. تهران: فرهنگان.
کاوندیش، ر. (1390). اسطوره‌شناسی. ترجمۀ ر. بهزادی. تهران: علم.
کیایی، م. (1381). باران‌خواهی. در جلد 11 دائرةالمعاف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
گردیزی، ع. (1363). تاریخ گردیزی. تصحیح ع. حبیبی. تهران: دنیای کتاب.
مارکوپولو (1350). سفرنامه. با مقدمۀ ج. ماسفیلد، ترجمۀ ح. صحیحی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مبارکشاه مروروذی، ف. (1927). تاریخ فخرالدین مبارکشاه. تصحیح ا.د. دنیسون. لندن: مدرسۀ السنۀ شرقیه.
محجوب، م.ج. (1386). ادبیات عامیانۀ ایران. به کوشش ح. ذوالفقاری. تهران: چشمه.
محمد بن منصور (1335). گوهرنامه. به کوشش م. ستوده، فرهنگ ایران زمین، 4، 185 ـ 302.
موسوی، م. (1384). واژگان ترکی و مغولی تاریخ جهانگشای جوینی. آیینۀ میراث، 30 و 31، 58 ـ 89.
میرخواند، م.م. (1338). روضةالصفا. به اهتمام ع. پرویز. تهران: خیام.
مینوی خرد (1391). ترجمۀ ا. تفضلی. تهران: توس.
نصیرالدین طوسی، م. (1348). تنسوخ‌نامۀ ایلخانی. مقدمه و تعلیقات م.ت. مدرس رضوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نویری، ش. (1342ق). نهایة الأرب. قاهره.
