تحلیل برون‌همسری در سه منظومۀ فولکلوریک کردی
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
دانشگاه کردستان
چکیده
فرهنگ و جهان‌بینی، پایه‌های موجودیت و شناخت هر جامعه را شکل می‌دهند که البته این‌ها هم در اثر عواملی بیرونی چون کوچ جمعی، دین‌آوری، خشک‌سالی، جنگ و غیره دگردیسی می‌یابند. این دگردیسی‌ها گاهی در درازنای روزگاران به چنان فرجامی دچار می‌آیند که به فراموشی زیرساخت‌ها و علل اولیۀ شکل‌گیری آن فرهنگ هم منجر می‌شود. بستری که محمل بازنمود آن زیرساخت‌ها را در هر فرهنگی فراهم می‌آورد، روایت‌های فولکلوریک است که با تحلیل آن‌ها می‌توان سرچشمه‌هایی را بازیافت که در اسناد تاریخی کم‌تر نشانی از آن‌ها مانده است. بنا به شواهد تاریخی، فرهنگ مادربرتری در زاگرس پیش از حضور گستردۀ اقوام آریایی در نجد ایران، پدیدۀ غالب اجتماعی بوده است. چنین پدیده‌هایی خرده‌فرهنگ‌ها و آداب اجتماعی خاصی را با خود می‌آورد که در سطوح مختلف اجتماعی و ادبی بازنمود می‌یابد. «برون‌همسری» از ویژگی‌های فرهنگ مادربرتری است که می‌توان نمود آن را در ادب شفاهی کردستان پی گرفت که این جستار با تحلیل محتوای سه روایت شفاهی و مشهور کردی («مم و زین»، «لاس و خزال» و «خَج و سیامند») آن را به شیوۀ تحلیلی ـ توصیفی به انجام می‌رساند و نشان می‌دهد که عامل کنش و درگیری در آن‌ها حاصل برخورد دو فرهنگ برون‌همسری و درون‌همسری است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آیدنلو، سجاد (1387) «چند بن‌مایه و آیین مهم ازدواج در ادب حماسی ایران»، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، ش. 160، صص. 1- 23.
ادریسیان، غلامعلی (1398) کرد وکردستان در هزاره‌های ماقبل تاریخ و عهد باستان، چاپ دوم، سلیمانیه: سَردَم.
اسکندری، ایرج (1377) در تاریکی هزاره‌ها، به کوشش علی دهباشی، چاپ اول، تهران: قطره.
الیاده، میرچا (1391) تصاویر و نمادها، ترجمۀ محمدکاظم مهاجری، چاپ اول، تهران: کتاب پارسه.
الیاده، میرچا (1393) نمادپردازی، امر قدسی هنر، ترجمۀ محمدکاظم مهاجری، چاپ اوّل، تهران: کتاب پارسه.
الیاده، میرچا (1394) تاریخ اندیشه‌های دینی، از عصر حجر تا آیین اسرار الئویسی، ترجمۀ مانی صالح علامه، چاپ اول، تهران: نیلوفر.
الیاده، میرچا (1399) الگوهایی در دین‌شناسی تطبیقی، ترجمۀ عبدالرحیم گواهی، چاپ اول، تهران: جامی.
ایوبیان، عبیدالله (1340) «چریکۀ کردی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش. 37، صص. 52-105.
انگلس، فردریک (1399) منشأ خانواده، مالکیت خصوصی و دولت، ترجمۀ خسرو پارسا، چاپ دوم، تهران: طلایه پُرسو.
بحری، احمد (1399) گه‌نجی سه‌ربه‌مۆر (چهارجلد)، چاپ اول، مهاباد: سرای هیمن.
برول، لوسین لوی (1400) کارکردهای ذهنی در جوامع عقب‌مانده، ترجمۀ یدالله مؤقن، چاپ پنجم، تهران: هرمس.
برویین‌سن، مارتین‌وان (1379) جامعه‌شناسی مردم کرد (آغا، شیخ، دولت)، ترجمۀ ابراهیم یونسی. چاپ دوم، تهران: پانیذ.
بوآس، فرانتس (1391) مردم شناسی هنر (هنرابتدایی)، ترجمۀ جلال‌الدین رفیع‌فر، چاپ اول، تهران: گل آذین.
تایسن، لوئیس (1392) نظریه‌های نقد ادبی معاصر، ترجمۀ مازیار حسین‌زاده و فاطمه حسینی، چاپ دوم، تهران: نگاه امروز و حکایت قلم نوین.
چایلد، گوردن (1357) انسان خود را می‌سازد، ترجمۀ احمد کریمی‌حکاک و محمد هل‌اتائی، چاپ سوم. تهران: کتاب‌های جیبی.
خوارزمی، حمیدرضا (1394) «یکی از ژرف‌ساخت‌های آزمون همسرگزینی در حماسۀ ملّی و بن‌مایۀ برون‌همسری»، ادبیات حماسی، ش. چهارم، صص. 29-52.
دورانت، ویلیام‌جیمز (1382) زن، مرد و اخلاق جنسی در گهوارۀ تمدن، گردآوری و تنظیم علی فتحی‌لقمان، چاپ اول، شیراز: آوند اندیشه.
دورکیم، امیل (1398) صور بنیانی حیات دینی، ترجمۀ باقر پرهام، چاپ هفتم، تهران: مرکز.
روح‌الامینی، محمود (1360) «درون‌همسری و برون‌همسری»، چیستا، ش. پنجم، صص. 526-537.
روح‌الامینی، محمود (1379) «نشانه‌های زن‌سالاری در شاهنامه» در نمودهای فرهنگی و اجتماعی در ادبیات فارسی، چاپ سوم، تهران: آگه.
رید، ایولین (1389) برادرسالاری، زن در گسترۀ تاریخ، ترجمۀ افشنگ مقصودی، چاپ اول، تهران: گل‌آذین.
رید، ایولین (1390) پدرسالاری، زن در گسترۀ تاریخ، ترجمۀ افشنگ مقصودی، چاپ اول، تهران گل‌آذین.
رید، ایولین (1396) مادرسالاری، زن در گسترۀ تاریخ، ترجمۀ افشنگ مقصودی، چاپ سوم، تهران: گل‌آذین.
ستاری، رضا و مرضیه حقیقی (1393) «نقش توتم در نفی ازدواج با محارم در ایران باستان»، زن در فرهنگ و هنر، دورۀ شش، ش. 1. صص. 73-94.
ستاری، رضا و مرضیه حقیقی (1394) «تحلیل مردسالاری و برون‌همسری در شاهنامه بر اساس اسطورۀ آفرینش»، جستارهای ادبی، ش. 188، صص. 87-108.
ستاری، رضا و مرضیه حقیقی (1395) «ژرف‌ساخت اسطوره‌ای پدرسالاری در ازدواج‌های ایرانیان با انیرانیان در شاهنامه»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، ش. 42، صص. 107-151.
ستاری، رضا، مرضیه حقیقی و شهرام احمدی (1395) «تحلیل روابط خویشاوندی در حماسه‌های ملّی ایران از دیدگاه انسان‌شناسی ساختارگرا»، زن در فرهنگ و هنر، دوره هشتم، شمارۀ سوم، صص. 349-370.
ستاری، رضا و مرضیه حقیقی (1397) «بازخوانی برون‌همسری در حماسه‌های ملّی ایران از دو منظور نظریۀ تقابل‌های دوگانه لویی استروس و ناخوداگاه جمعی یونگ»، روایت‌شناسی، ش. سوم، صص. 67-90.
شمس، اسماعیل (1393) فولکلور و تاریخ کرد، چاپ اول، قم: مجمع ذخایر اسلامی.
طایفی، شیرزاد و محسن رحیمی (1396) «جستاری در اساطیر منظومۀ کردی مم و زین»، پژوهشنامۀ ادبیات کردی، ش. 4، صص. 59-82.
عنبرسوز، مریم (1390) زن در ایران باستان، چاپ اول، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
عزیزی‌یوسفکند، علیرضا و بهمن نامورمطلق (1400) «اسطوره‌کاوی عشق در بیت خه‌ج و سیامه‌ند از موکریان»، فصلنامه علمی دانشگاه الزهرا، زمینۀ انتشارهنر، سال 13، ش.4، صص. 75-62.
فانیان، خسرو (1351) «پرستش الهه–مادر در ایران»، بررسی‌های تاریخی، ش. 6، صص. 211-248.
فتاحی‌قاضی، قادر (1346) «چند بیت کردی، لاس و خزال»، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش. 81، صص. 120-132.
فریزر، جیمز جرج (1392) شاخۀ زرین، پژوهشی در جادو و دین، ترجمۀ کاظم فیروزمند، چاپ هفتم، تهران: آگاه.
فروید، زیگموند (1351) توتم و تابو، ترجمۀ محمدعلی خنجی، چاپ دوم، تهران: طهوری.
کاسیرر، ارنست (1396) فلسفۀ صورت‌های سمبلیک، (ج. دوم: اندیشه‌های اسطوره‌ای)، ترجمۀ یدالله موقن، چاپ پنجم، تهران: هرمس.
کتاب مقدس (1380)، ترجمۀ فاضل‌خان همدانی، تهران: اساطیر.
کتاک، کنراد فیلیپ (1386) انسان‌شاسی، کشف تفاوت‌های انسانی، ترجمۀ محسن ثلاثی، چاپ اول، تهران: علمی.
کلارک، گراهام (1379) جهان پیش از تاریخ از دیدگاهی نو، ترجمۀ باجلان فرخی و دیگران، چاپ سوم، تهران: دنیای مادر.
کمبل، جوزف (1400) الهه‌ها، اسرار الوهیت زنانه، ترجمۀ عباس مخبر، چاپ دوم، تهران: مرکز.
گیرشمن، رومن (1396) تاریخ ایران از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمد معین، چاپ دوم. تهران: آتیسا.
لویی‌استروس، کلود (1361) توتمیسم، ترجمۀ مسعود راد، چاپ اول، تهران: توس.
مان، اسکار (2006) تحفۀ مظفریه، تصحیح هیمن موکریانی، چاپ دوم، اربیل (هولیر).
مزداپور، کتایون (1354) «نشانه‌های زن‌سروری در چند ازدواج شاهنامه»، فرهنگ و زندگی، ش. 19 و 20 صص. 96-121.
مختاری، محمد (1369) اسطورۀ زال. چاپ اول تهران: آگه.
مظاهری، علی‌اکبر (1377) خانوده‌های ایرانی در روزگار پیش از اسلام، ترجمۀ عبدالله توکل. چاپ دوم. تهران: قطره.
مورگان، لوئیس هنری (1399) جامعۀ باستان، ترجمۀ محسن ثلاثی، چاپ اول، تهران: ثالث.
یونگ، مایکل.و (1373) تروبریاندها، پژوهش‌های مردم‌شناسی مالینوفسکی. چاپ اول. تهران: طرح نو.
ادریسیان، غلامعلی (1398) کرد وکردستان در هزاره‌های ماقبل تاریخ و عهد باستان، چاپ دوم، سلیمانیه: سَردَم.
اسکندری، ایرج (1377) در تاریکی هزاره‌ها، به کوشش علی دهباشی، چاپ اول، تهران: قطره.
الیاده، میرچا (1391) تصاویر و نمادها، ترجمۀ محمدکاظم مهاجری، چاپ اول، تهران: کتاب پارسه.
الیاده، میرچا (1393) نمادپردازی، امر قدسی هنر، ترجمۀ محمدکاظم مهاجری، چاپ اوّل، تهران: کتاب پارسه.
الیاده، میرچا (1394) تاریخ اندیشه‌های دینی، از عصر حجر تا آیین اسرار الئویسی، ترجمۀ مانی صالح علامه، چاپ اول، تهران: نیلوفر.
الیاده، میرچا (1399) الگوهایی در دین‌شناسی تطبیقی، ترجمۀ عبدالرحیم گواهی، چاپ اول، تهران: جامی.
ایوبیان، عبیدالله (1340) «چریکۀ کردی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش. 37، صص. 52-105.
انگلس، فردریک (1399) منشأ خانواده، مالکیت خصوصی و دولت، ترجمۀ خسرو پارسا، چاپ دوم، تهران: طلایه پُرسو.
بحری، احمد (1399) گه‌نجی سه‌ربه‌مۆر (چهارجلد)، چاپ اول، مهاباد: سرای هیمن.
برول، لوسین لوی (1400) کارکردهای ذهنی در جوامع عقب‌مانده، ترجمۀ یدالله مؤقن، چاپ پنجم، تهران: هرمس.
برویین‌سن، مارتین‌وان (1379) جامعه‌شناسی مردم کرد (آغا، شیخ، دولت)، ترجمۀ ابراهیم یونسی. چاپ دوم، تهران: پانیذ.
بوآس، فرانتس (1391) مردم شناسی هنر (هنرابتدایی)، ترجمۀ جلال‌الدین رفیع‌فر، چاپ اول، تهران: گل آذین.
تایسن، لوئیس (1392) نظریه‌های نقد ادبی معاصر، ترجمۀ مازیار حسین‌زاده و فاطمه حسینی، چاپ دوم، تهران: نگاه امروز و حکایت قلم نوین.
چایلد، گوردن (1357) انسان خود را می‌سازد، ترجمۀ احمد کریمی‌حکاک و محمد هل‌اتائی، چاپ سوم. تهران: کتاب‌های جیبی.
خوارزمی، حمیدرضا (1394) «یکی از ژرف‌ساخت‌های آزمون همسرگزینی در حماسۀ ملّی و بن‌مایۀ برون‌همسری»، ادبیات حماسی، ش. چهارم، صص. 29-52.
دورانت، ویلیام‌جیمز (1382) زن، مرد و اخلاق جنسی در گهوارۀ تمدن، گردآوری و تنظیم علی فتحی‌لقمان، چاپ اول، شیراز: آوند اندیشه.
دورکیم، امیل (1398) صور بنیانی حیات دینی، ترجمۀ باقر پرهام، چاپ هفتم، تهران: مرکز.
روح‌الامینی، محمود (1360) «درون‌همسری و برون‌همسری»، چیستا، ش. پنجم، صص. 526-537.
روح‌الامینی، محمود (1379) «نشانه‌های زن‌سالاری در شاهنامه» در نمودهای فرهنگی و اجتماعی در ادبیات فارسی، چاپ سوم، تهران: آگه.
رید، ایولین (1389) برادرسالاری، زن در گسترۀ تاریخ، ترجمۀ افشنگ مقصودی، چاپ اول، تهران: گل‌آذین.
رید، ایولین (1390) پدرسالاری، زن در گسترۀ تاریخ، ترجمۀ افشنگ مقصودی، چاپ اول، تهران گل‌آذین.
رید، ایولین (1396) مادرسالاری، زن در گسترۀ تاریخ، ترجمۀ افشنگ مقصودی، چاپ سوم، تهران: گل‌آذین.
ستاری، رضا و مرضیه حقیقی (1393) «نقش توتم در نفی ازدواج با محارم در ایران باستان»، زن در فرهنگ و هنر، دورۀ شش، ش. 1. صص. 73-94.
ستاری، رضا و مرضیه حقیقی (1394) «تحلیل مردسالاری و برون‌همسری در شاهنامه بر اساس اسطورۀ آفرینش»، جستارهای ادبی، ش. 188، صص. 87-108.
ستاری، رضا و مرضیه حقیقی (1395) «ژرف‌ساخت اسطوره‌ای پدرسالاری در ازدواج‌های ایرانیان با انیرانیان در شاهنامه»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، ش. 42، صص. 107-151.
ستاری، رضا، مرضیه حقیقی و شهرام احمدی (1395) «تحلیل روابط خویشاوندی در حماسه‌های ملّی ایران از دیدگاه انسان‌شناسی ساختارگرا»، زن در فرهنگ و هنر، دوره هشتم، شمارۀ سوم، صص. 349-370.
ستاری، رضا و مرضیه حقیقی (1397) «بازخوانی برون‌همسری در حماسه‌های ملّی ایران از دو منظور نظریۀ تقابل‌های دوگانه لویی استروس و ناخوداگاه جمعی یونگ»، روایت‌شناسی، ش. سوم، صص. 67-90.
شمس، اسماعیل (1393) فولکلور و تاریخ کرد، چاپ اول، قم: مجمع ذخایر اسلامی.
طایفی، شیرزاد و محسن رحیمی (1396) «جستاری در اساطیر منظومۀ کردی مم و زین»، پژوهشنامۀ ادبیات کردی، ش. 4، صص. 59-82.
عنبرسوز، مریم (1390) زن در ایران باستان، چاپ اول، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
عزیزی‌یوسفکند، علیرضا و بهمن نامورمطلق (1400) «اسطوره‌کاوی عشق در بیت خه‌ج و سیامه‌ند از موکریان»، فصلنامه علمی دانشگاه الزهرا، زمینۀ انتشارهنر، سال 13، ش.4، صص. 75-62.
فانیان، خسرو (1351) «پرستش الهه–مادر در ایران»، بررسی‌های تاریخی، ش. 6، صص. 211-248.
فتاحی‌قاضی، قادر (1346) «چند بیت کردی، لاس و خزال»، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش. 81، صص. 120-132.
فریزر، جیمز جرج (1392) شاخۀ زرین، پژوهشی در جادو و دین، ترجمۀ کاظم فیروزمند، چاپ هفتم، تهران: آگاه.
فروید، زیگموند (1351) توتم و تابو، ترجمۀ محمدعلی خنجی، چاپ دوم، تهران: طهوری.
کاسیرر، ارنست (1396) فلسفۀ صورت‌های سمبلیک، (ج. دوم: اندیشه‌های اسطوره‌ای)، ترجمۀ یدالله موقن، چاپ پنجم، تهران: هرمس.
کتاب مقدس (1380)، ترجمۀ فاضل‌خان همدانی، تهران: اساطیر.
کتاک، کنراد فیلیپ (1386) انسان‌شاسی، کشف تفاوت‌های انسانی، ترجمۀ محسن ثلاثی، چاپ اول، تهران: علمی.
کلارک، گراهام (1379) جهان پیش از تاریخ از دیدگاهی نو، ترجمۀ باجلان فرخی و دیگران، چاپ سوم، تهران: دنیای مادر.
کمبل، جوزف (1400) الهه‌ها، اسرار الوهیت زنانه، ترجمۀ عباس مخبر، چاپ دوم، تهران: مرکز.
گیرشمن، رومن (1396) تاریخ ایران از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمد معین، چاپ دوم. تهران: آتیسا.
لویی‌استروس، کلود (1361) توتمیسم، ترجمۀ مسعود راد، چاپ اول، تهران: توس.
مان، اسکار (2006) تحفۀ مظفریه، تصحیح هیمن موکریانی، چاپ دوم، اربیل (هولیر).
مزداپور، کتایون (1354) «نشانه‌های زن‌سروری در چند ازدواج شاهنامه»، فرهنگ و زندگی، ش. 19 و 20 صص. 96-121.
مختاری، محمد (1369) اسطورۀ زال. چاپ اول تهران: آگه.
مظاهری، علی‌اکبر (1377) خانوده‌های ایرانی در روزگار پیش از اسلام، ترجمۀ عبدالله توکل. چاپ دوم. تهران: قطره.
مورگان، لوئیس هنری (1399) جامعۀ باستان، ترجمۀ محسن ثلاثی، چاپ اول، تهران: ثالث.
یونگ، مایکل.و (1373) تروبریاندها، پژوهش‌های مردم‌شناسی مالینوفسکی. چاپ اول. تهران: طرح نو.
