از پراپ تا پساپراپ: رویکرد نشانه ـ معناشناسی به قصه‌های عامیانه
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
دانشگاه اراک
چکیده
این مقاله رویکرد نشانه ـ معناشناسی را به‌مثابۀ رویکردی پساپراپی به قصه‌های عامیانه از رهگذر تحلیل قصۀ «حاجی لُواس» بررسی و تبیین می‌کند. برخلاف رویکرد پراپ که فقط به عناصر ثابت و متغیر و خویشکاری سی‌و‌یک‌گانۀ شخصیت‌ها و هفت حوزۀ کنش اشاره می‌کند، در رویکرد نشانه ـ معناشناسی که عمدتاً از گرماس-۲ ریشه می‌گیرد و دیگر رویکردها ازجمله شمایلی ـ نشانه‌ای و برسازه‌ای را نیز شامل می‌شود، بررسی از سطح عناصر صوری صرف فراتر می‌رود، و معناها و مفاهیم پس پشت عناصر را نیز دربرمی‌گیرد. از این حیث، مربع معنایی با نحو بنیادی در سطح ژرف‌ساخت متون روایی سر‌و‌کار دارد که در قالب نحو روایی در سطح روساخت متجلی می‌شود. ژرف‌ساخت و روساخت، در نحو گفتمانی بروز می‌یابند و نحو گفتمانی، ساختارهای گفتمان روایت را برمی‌سازد که به معنای گفتمانی منجر می‌شود. معنای گفتمانی نیز همان است که گرماس دوم می‌کوشد ضمن پذیرش نقایص نشانهشناسی ساختارنگر گرماس اول، چنان‌که خود آن را به «نقصان معنا» تعبیر می‌کند، آن را از رهگذر نشانه ـ معناشناسی ایجاد کند. این مقاله، می‌کوشد به شیوه تحلیلی و تبیینی به این پرسش پاسخ دهد که ویژگی‌های متمایز رویکرد نشانه ـ معناشناسی در بررسی قصه‌های عامیانه کدام است و چه وجه تمایزی از رویکرد صرفاً توصیفی و ساختارنگر پراپی دارد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
پراپ، ولادیمیر (1368). ریخت‌شناسی قصه‌های پریان. ترجمه فریدون بدره‌ای. تهران: نشر توس.
خدیش، پگاه (1387). ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی. تهران: علمی و فرهنگی.
خدیش، پگاه و داوودی مقدم، فریده (1399). الگوهای روایی افسانه‌ها و اسطوره‌های ایرانی. تهران: سمت
شعیری، حمیدرضا (۱۳۹۱). نشانه- معناشناسی دیداری: نظریه‌ها و کاربردها. تهران: سخن
شعیری، حمیدرضا (۱۳۹۶). تحلیل نظام نشانه-معناشناختی دروغ: لغزندگی نظام آیکونیک زبان در قصه‌های عامه. فرهنگ و ادبیات عامه، س. ۵، ش. ۱۲، صص. ۸۵-۱۱۰
شعیری، حمیدرضا و توحیدلو، یگانه (۱۳۹۶). مطالعۀ پروتزسازی گفتمانی: چرا دروغ روایی پروتز است؟ پژوهش ادبیات معاصر جهان، ۲۲ (۱)، صص. ۲۶۹-۲۸۶.
شعیری، حمیدرضا (1395). نشانه ـ معناشناسی ادبیات: نظریه و روش تحلیل گفتمان ادبی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
شعیری، حمیدرضا و کنعانی، ابراهیم ( 1394). نشانه ـ معناشناسی هستی‌محور: از برهم‌کنشی تا استعلا بر اساس گفتمان رومیان و چینیان مولانا. جستارهای زبانی، د. 6، ش. 2 (23)، صص. 173-195.
کنعانی، ابراهیم (1401). از نظام نشانه‌ای تا نظام ابژه‌ای در شازده اجتجاب گلشیری. نقد و نظریة ادبی، س. 7، 2 (14)، صص. 41-64.
کنعانی، ابراهیم (۱۳۹۷). نشانه-معناشناسی نور در شعر سهراب سپهری. زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان. س. 10، ش. 18، صص. 1-20
گرماس، ژولین آلژیرداس (1389). نُقصان معنا. ترجمة حمیدرضا شعیری. تهران: نشر علم.
لُریمر، د. ل. (۱۳۹۵). فرهنگ لریمر. ترجمۀ فریدون وهمن. با مقدمه و کوشش محمدعلی گلاب‌زاده. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی
مارزولف، الریش. (1371). طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: سروش
معین، مرتضی بابک (1394). معنا به مثابة تجربة زیسته: گذر از نشانهشناسی کلاسیک به نشانهشناسی با دورنمای پدیدارشناختی. با مقدمة اریک لاندوفسکی. تهران: سخن.
معین، مرتضی بابک (1396). ابعاد گمشدة معنا در نشانهشناسی روایی کلاسیک؛ نظام معنایی تطبیق یا رقص در تعامل. تهران: علمی و فرهنگی.
نادری، افشین و موحدی، سعید (۱۳۸۰). کتاب شوقات: متل‌ها و قصه‌های مردم استان مرکزی. اراک: ادارۀ کل میراث فرهنگی.
Greimas, A. J., and Courtes, Joseph (1976). Semiotics and Language: An Analytical Dictionary. Trans. Larry Crist et al. Bloomington: Indiana University Press.
خدیش، پگاه (1387). ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی. تهران: علمی و فرهنگی.
خدیش، پگاه و داوودی مقدم، فریده (1399). الگوهای روایی افسانه‌ها و اسطوره‌های ایرانی. تهران: سمت
شعیری، حمیدرضا (۱۳۹۱). نشانه- معناشناسی دیداری: نظریه‌ها و کاربردها. تهران: سخن
شعیری، حمیدرضا (۱۳۹۶). تحلیل نظام نشانه-معناشناختی دروغ: لغزندگی نظام آیکونیک زبان در قصه‌های عامه. فرهنگ و ادبیات عامه، س. ۵، ش. ۱۲، صص. ۸۵-۱۱۰
شعیری، حمیدرضا و توحیدلو، یگانه (۱۳۹۶). مطالعۀ پروتزسازی گفتمانی: چرا دروغ روایی پروتز است؟ پژوهش ادبیات معاصر جهان، ۲۲ (۱)، صص. ۲۶۹-۲۸۶.
شعیری، حمیدرضا (1395). نشانه ـ معناشناسی ادبیات: نظریه و روش تحلیل گفتمان ادبی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
شعیری، حمیدرضا و کنعانی، ابراهیم ( 1394). نشانه ـ معناشناسی هستی‌محور: از برهم‌کنشی تا استعلا بر اساس گفتمان رومیان و چینیان مولانا. جستارهای زبانی، د. 6، ش. 2 (23)، صص. 173-195.
کنعانی، ابراهیم (1401). از نظام نشانه‌ای تا نظام ابژه‌ای در شازده اجتجاب گلشیری. نقد و نظریة ادبی، س. 7، 2 (14)، صص. 41-64.
کنعانی، ابراهیم (۱۳۹۷). نشانه-معناشناسی نور در شعر سهراب سپهری. زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان. س. 10، ش. 18، صص. 1-20
گرماس، ژولین آلژیرداس (1389). نُقصان معنا. ترجمة حمیدرضا شعیری. تهران: نشر علم.
لُریمر، د. ل. (۱۳۹۵). فرهنگ لریمر. ترجمۀ فریدون وهمن. با مقدمه و کوشش محمدعلی گلاب‌زاده. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی
مارزولف، الریش. (1371). طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: سروش
معین، مرتضی بابک (1394). معنا به مثابة تجربة زیسته: گذر از نشانهشناسی کلاسیک به نشانهشناسی با دورنمای پدیدارشناختی. با مقدمة اریک لاندوفسکی. تهران: سخن.
معین، مرتضی بابک (1396). ابعاد گمشدة معنا در نشانهشناسی روایی کلاسیک؛ نظام معنایی تطبیق یا رقص در تعامل. تهران: علمی و فرهنگی.
نادری، افشین و موحدی، سعید (۱۳۸۰). کتاب شوقات: متل‌ها و قصه‌های مردم استان مرکزی. اراک: ادارۀ کل میراث فرهنگی.
Greimas, A. J., and Courtes, Joseph (1976). Semiotics and Language: An Analytical Dictionary. Trans. Larry Crist et al. Bloomington: Indiana University Press.
