بازیابی خاستگاه‌های تازه از قصه‌های عامه در شعر «قصۀ شهر سنگستان» از مهدی اخوان‌ثالث
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
دانشگاه شیراز
چکیده
«قصۀ شهر سنگستان» از اشعار پرآوازۀ مهدی اخوان‌ثالث است. قصه روایت شهریاری است که همۀ ساکنان شهرش به سنگ بدل شده‌اند و او در پی راه چاره‌ای برای نجات آن‌هاست. از شخصیت‌های این شعرِ روایی دو کبوترند که از سرگذشت شهریار آگاهند و راه رهایی را به او می‌نمایانند. در این پژوهش با روش تحلیل محتوا، خاستگاه بن‌مایۀ «غیب‌گویی پرنده» در فرهنگ عامه و ادبیات فارسی (در ۳۷۰ داستان عامیانه و صد منظومۀ عاشقانه) بررسی شده است. با تأمل در نمونه‌های مشابه می‌توان گفت که این بن‌مایه در سه دسته جای می‌گیرد: ۱. بازگفتِ سرگذشت قهرمان از زبان پرنده؛ ۲. پی‌بردن به خاصیت جادویی درخت از زبان پرنده؛ ۳. تبدیل شدن دختر به پرنده که ساختار دستۀ اول به شعر اخوان‌ثالث نزدیک‌تر است. نمونه‌هایی مشابه با روایت اخوان‌ثالث به‌ویژه در قصه‌های عامه وجود دارند که می‌توانند پیشینه‌ای روشن برای بازپردازی اخوان‌ثالث در روایت «قصۀ شهر سنگستان» باشند. با اینکه دو نمونه از این بن‌مایه در ادبیات رسمی گذشته بازیابی شده، خویشکاری‌های بن‌مایۀ «غیب‌گویی پرنده» در «قصۀ شهر سنگستان» با خویشکاری‌های آن در داستان‌های عامه همانندی بیشتری دارد و بسامد آن در قصه‌های عامه بیشتر است. با توجه به تصریح اخوان‌ثالث بر علاقه‌اش به استفاده از ادبیات عامه، وام‌گیری او در بن‌مایۀ مدنظر در شعر «قصۀ شهر سنگستان» ـ که اساس این مقاله است ـ پذیرفتنی‌تر می‌شود.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
اخوان‌ثالث، مهدی (۱۳۷۱). صدای حیرت بیدار، تهران: زمستان.
اخوان‌ثالث، مهدی (۱۳۷۹). از این اوستا، چ۱۱، تهران: مروارید.
استرآبادی، میرزامهدی‌خان (۱۳۸۸). انجیل نادرشاهی، به‌کوشش رسول جعفریان، تهران: علم.
الول ساتن، ل.پ. (۱۳۷۶). قصه‌های مشدی‌گلین خانم، ویرایش اولریش مارتسلوف و آذر امیرحسینی نیتهامر و سیداحمد وکیلیان، چ۲، تهران: مرکز.
امینی، امیرقلی (۱۳۳۹). سی افسانه از افسانه‌های محلی اصفهان، تهران: بی‌نا.
پارسانسب، محمد و مهسا معنوی (۱۳۹۲). «تطور بن‌مایۀ کلاغ از اسطوره تا فرهنگ عامه». فرهنگ و ادبیات عامه، س۱، ش۱، بهار و تابستان، ص۷۱تا۹۲.
پراپ، ولادیمیر (۱۳۹۶). ریخت‌شناسی قصه‌های پریان، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، چ۴، تهران: توس.1928.
پورنامداریان، تقی (۱۳۶۷). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی‌فلسفی ابن‌سینا و سهروردی، تهران: علمی‌وفرهنگی.
چراغی، علی (۱۳۹۱) «نمادهای اسطوره‌ای قصۀ شهر سنگستان اخوان‌ثالث»، هفتمین همایش انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، ج۳، ص۴۷۰تا۴۷۸.
حسن‌پور الاشتی، حسین و مراد اسماعیلی (۱۳۸۹). «قصۀ شهر سنگستان اسطورۀ شکست»، زبان و ادبیات فارسی، تابستان، ش۶۸، ص۴۱تا۶۸.
حسن‌زاده میرعلی، عبدالله و رضا قنبری عبدالملکی (۱۳۹۲). «تحلیل ریخت‌شناسی قصۀ شهر سنگستان»، پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، س۴، ش۱۳، پاییز، ص۶۷تا۹۲.
حیدریان شهری، احمدرضا (۱۳۹۲). «بررسی سیر سوگواره‌ای شکست ابرمرد در دو چکامه از بیاتی و اخوان‌ثالث»، مجلۀ انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، ش۲۸، پاییز، ص۱۶۱تا۱۸۶.
خدیش، پگاه (۱۳۸۷). ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی، تهران: علمی‌وفرهنگی.
خواجوی کرمانی، محمودبن‌علی (۱۳۷۰). گل‌ونوروز، تهران: علمی‌وفرهنگی.
درویشیان، علی‌اشرف و رضا خندان مهابادی (۱۳۸۶). فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، ج۱۹، تهران: کتاب و فرهنگ.
درویشیان، علی‌اشرف و رضا خندان مهابادی (۱۳۷۸). فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، ج۲، تهران: کتاب و فرهنگ.
دولت‌آبادی، محمود (۱۳۹۴). روزگار سپری‌شدۀ مردم سالخورده، چ۸، ج۲، تهران: چشمه.
ذوالفقاری، حسن (۱۳۹۷). ادبیات داستانی عامه، تهران: خاموش.
ذوالفقاری، حسن (۱۳۹۴). یکصد منظومۀ عاشقانۀ فارسی، چ۲، تهران: چرخ.
سورآبادی، عتیق‌بن‌محمد (۱۳۹۲). قصص قرآن مجید، به‌اهتمام یحیی مهدوی، چ۴، تهران: خوارزمی.
شریفی، محمد (۱۳۸۷). فرهنگ ادبیات فارسی، چ۱، تهران: فرهنگ نشر نو و معین.
شوالیه، ژان و گربران، آلن (۱۳۸۵). فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، ج۲، تهران: جیحون.1973.
طبری، محمدبن‌جریر (۱۳۶۷). تفسیر طبری، به‌تصحیح حبیب یغمایی، چ۳، تهران: توس.
عبدالهی، منیژه (۱۳۸۱). فرهنگنامۀ جانوران در ادب پارسی، ج۲، تهران: پژوهنده.
عطار، محمدبن‌ابراهیم (۱۳۸۷). منطق‌الطیر، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
عطایی (بی‌تا) برزونامه، نسخۀ کتابخانۀ ملی پاریس، ش۴۹۶.
فرضی، حمیدرضا (۱۳۹۱). «نقد کهن‌الگویی شعر قصۀ شهر سنگستان مهدی اخوان‌ثالث»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س۱۳، ش۲۸، پاییز، ص۱۱۴تا۱۳۴.
کاخی، مرتضی (۱۳۷۸). باغ بی‌برگی، چ۲، تهران: زمستان.
کاردگر، یحیی (۱۳۸۷). «ردپای فرهنگ توده در اشعار اخوان با تأکید بر شعر قصۀ شهر سنگستان»، شناخت، ش۵۷، بهار، ص۳۳۵تا۳۶۴.
کوپر، جی.سی. (۱۳۸۶). فرهنگ مصور نمادهای سنتی، چ۲، تهران: فرهنگ نشر نو.
کوسج، شمس‌الدین محمد (۱۳۸۷). برزونامه، به‌تصحیح اکبر نحوی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
مارزلف، اولریش (۱۳۷۱). طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: سروش. 1984.
مسعودی، ابوالحسن علی‌بن‌حسین (۱۳۸۲). مروج الذهب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج۱، چ۷، تهران: علمی‌وفرهنگی.
نجفی، زهره (۱۳۹۶). «تحلیل امر نشانه‌ای و امر نمادین در قصۀ شهر سنگستان بر اساس نظریۀ کریستوا»، پژوهش ادبیات معاصر جهان، پاییز و زمستان، ش۷۶، ص۶۱۵تا۶۳۹.
نحوی، اکبر← کوسج، شمس‌الدین محمد.
نظامی گنجوی، الیاس‌بن‌یوسف (۱۳۴۳). مخزن‌الاسرار، چ۳، تهران: علمی.
اخوان‌ثالث، مهدی (۱۳۷۹). از این اوستا، چ۱۱، تهران: مروارید.
استرآبادی، میرزامهدی‌خان (۱۳۸۸). انجیل نادرشاهی، به‌کوشش رسول جعفریان، تهران: علم.
الول ساتن، ل.پ. (۱۳۷۶). قصه‌های مشدی‌گلین خانم، ویرایش اولریش مارتسلوف و آذر امیرحسینی نیتهامر و سیداحمد وکیلیان، چ۲، تهران: مرکز.
امینی، امیرقلی (۱۳۳۹). سی افسانه از افسانه‌های محلی اصفهان، تهران: بی‌نا.
پارسانسب، محمد و مهسا معنوی (۱۳۹۲). «تطور بن‌مایۀ کلاغ از اسطوره تا فرهنگ عامه». فرهنگ و ادبیات عامه، س۱، ش۱، بهار و تابستان، ص۷۱تا۹۲.
پراپ، ولادیمیر (۱۳۹۶). ریخت‌شناسی قصه‌های پریان، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، چ۴، تهران: توس.1928.
پورنامداریان، تقی (۱۳۶۷). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی‌فلسفی ابن‌سینا و سهروردی، تهران: علمی‌وفرهنگی.
چراغی، علی (۱۳۹۱) «نمادهای اسطوره‌ای قصۀ شهر سنگستان اخوان‌ثالث»، هفتمین همایش انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، ج۳، ص۴۷۰تا۴۷۸.
حسن‌پور الاشتی، حسین و مراد اسماعیلی (۱۳۸۹). «قصۀ شهر سنگستان اسطورۀ شکست»، زبان و ادبیات فارسی، تابستان، ش۶۸، ص۴۱تا۶۸.
حسن‌زاده میرعلی، عبدالله و رضا قنبری عبدالملکی (۱۳۹۲). «تحلیل ریخت‌شناسی قصۀ شهر سنگستان»، پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، س۴، ش۱۳، پاییز، ص۶۷تا۹۲.
حیدریان شهری، احمدرضا (۱۳۹۲). «بررسی سیر سوگواره‌ای شکست ابرمرد در دو چکامه از بیاتی و اخوان‌ثالث»، مجلۀ انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، ش۲۸، پاییز، ص۱۶۱تا۱۸۶.
خدیش، پگاه (۱۳۸۷). ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی، تهران: علمی‌وفرهنگی.
خواجوی کرمانی، محمودبن‌علی (۱۳۷۰). گل‌ونوروز، تهران: علمی‌وفرهنگی.
درویشیان، علی‌اشرف و رضا خندان مهابادی (۱۳۸۶). فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، ج۱۹، تهران: کتاب و فرهنگ.
درویشیان، علی‌اشرف و رضا خندان مهابادی (۱۳۷۸). فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، ج۲، تهران: کتاب و فرهنگ.
دولت‌آبادی، محمود (۱۳۹۴). روزگار سپری‌شدۀ مردم سالخورده، چ۸، ج۲، تهران: چشمه.
ذوالفقاری، حسن (۱۳۹۷). ادبیات داستانی عامه، تهران: خاموش.
ذوالفقاری، حسن (۱۳۹۴). یکصد منظومۀ عاشقانۀ فارسی، چ۲، تهران: چرخ.
سورآبادی، عتیق‌بن‌محمد (۱۳۹۲). قصص قرآن مجید، به‌اهتمام یحیی مهدوی، چ۴، تهران: خوارزمی.
شریفی، محمد (۱۳۸۷). فرهنگ ادبیات فارسی، چ۱، تهران: فرهنگ نشر نو و معین.
شوالیه، ژان و گربران، آلن (۱۳۸۵). فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، ج۲، تهران: جیحون.1973.
طبری، محمدبن‌جریر (۱۳۶۷). تفسیر طبری، به‌تصحیح حبیب یغمایی، چ۳، تهران: توس.
عبدالهی، منیژه (۱۳۸۱). فرهنگنامۀ جانوران در ادب پارسی، ج۲، تهران: پژوهنده.
عطار، محمدبن‌ابراهیم (۱۳۸۷). منطق‌الطیر، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
عطایی (بی‌تا) برزونامه، نسخۀ کتابخانۀ ملی پاریس، ش۴۹۶.
فرضی، حمیدرضا (۱۳۹۱). «نقد کهن‌الگویی شعر قصۀ شهر سنگستان مهدی اخوان‌ثالث»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س۱۳، ش۲۸، پاییز، ص۱۱۴تا۱۳۴.
کاخی، مرتضی (۱۳۷۸). باغ بی‌برگی، چ۲، تهران: زمستان.
کاردگر، یحیی (۱۳۸۷). «ردپای فرهنگ توده در اشعار اخوان با تأکید بر شعر قصۀ شهر سنگستان»، شناخت، ش۵۷، بهار، ص۳۳۵تا۳۶۴.
کوپر، جی.سی. (۱۳۸۶). فرهنگ مصور نمادهای سنتی، چ۲، تهران: فرهنگ نشر نو.
کوسج، شمس‌الدین محمد (۱۳۸۷). برزونامه، به‌تصحیح اکبر نحوی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
مارزلف، اولریش (۱۳۷۱). طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: سروش. 1984.
مسعودی، ابوالحسن علی‌بن‌حسین (۱۳۸۲). مروج الذهب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج۱، چ۷، تهران: علمی‌وفرهنگی.
نجفی، زهره (۱۳۹۶). «تحلیل امر نشانه‌ای و امر نمادین در قصۀ شهر سنگستان بر اساس نظریۀ کریستوا»، پژوهش ادبیات معاصر جهان، پاییز و زمستان، ش۷۶، ص۶۱۵تا۶۳۹.
نحوی، اکبر← کوسج، شمس‌الدین محمد.
نظامی گنجوی، الیاس‌بن‌یوسف (۱۳۴۳). مخزن‌الاسرار، چ۳، تهران: علمی.
