تطور بن‌مایۀ «کلاغ» از اسطوره تا فرهنگ عامه
نویسندگان
1
دانشیار دانشگاه خوارزمی
2
دانشگاه خوارزمی
چکیده
بن‌مایه‌ها از مهم‌ترین عناصر قوام‌بخش حکایت‌های سنتی فارسی‌اند که علاوه‌بر ساختار، جهات معنایی و زیبایی‌شناختی آن‌ها را نیز تقویت می‌کنند. خاستگاه بن‌مایه‌های داستانی، متعدد و گاه نامشخص است: برخی از آن‌ها از عناصر اسطوره‌ای و بعضی دیگر زادۀ فرهنگ مردم‌اند؛ تعدادی وجه تاریخی دارند و شماری نیز وجوه دینی و اعتقادی و... . بن‌مایه‌ها طی قرن‌ها، هم تغییر کارکرد می‌دهند و هم از حوزه‌ای به حوزۀ دیگر نقل مکان می‌کنند. یکی از این بن‌مایه‌های پرکاربرد در فرهنگ ایرانی، «کلاغ» است که به‌سبب خصلت‌ها و کارکردهای متنوع و گاه متضادش، پرنده‌ای چندوجهی به‌شمار می‌آید و ردپای او را در اسطوره، دین و فرهنگ عامه می‌توان سراغ گرفت. برای حضور کلاغ در متن‌ها و روایت‌های داستانی، دو خاستگاه مهم می‌توان برشمرد: اساطیری و دینی. این پرنده در خاستگاه اساطیری‌اش با خورشید و روشنایی پیوند دارد، پیام‌آور خدای خورشید است، خوش‌یمن است و نماد عقلانیت و دوراندیشی؛ اما در خاستگاه دینی‌اش، با نخستین داستان‌های دینی، یعنی برادرکشی قابیل وارد باورهای مردم و ادبیات شده و جایگاهش به‌عنوان نماد مرگ، گورکنی و تاریکی تثبیت شده است. با این‌همه، این بن‌مایه در حوزه‌های اسطوره و دین محدود نمانده و حضوری چشمگیر در فرهنگ عامه نیز داشته است. هدف این پژوهش، مطالعه کارکرد بن‌مایۀ کلاغ و چگونگی تطور آن از اسطوره تا فرهنگ دینی و فرهنگ مردم است. بررسی کارکرد این بن‌مایه از گوناگونی حضور و سیر تطور آن پرده برمی‌دارد و بخشی از تفاوت اسطوره، دین و فرهنگ عامه را به‌نمایش می‌گذارد. این مقاله دستاورد بخشی از طرح پژوهشی «مهم‌ترین بن‌مایه‌های داستانی فارسی» است که در صندوق حمایت از پژوهشگران کشور در حال اجرا است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
- ادیب بیضاوی کاشانی (1327). دیوان ادیب بیضاوی کاشانی. تهران: چاپخانۀ سپهر.
- ابن‌بزاز، توکل‌بن اسماعیل (1376). صفوه‌الصفا. تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد. چ2. تهران: نشر زریاب.
- استوری، جان (1389). مطالعات فرهنگی دربارۀ فرهنگ عامه. ترجمۀ حسین پاینده. تهران: آگاه.
- اسدیان، محمد (1372). گوشه‌ای از باورها و دانش عامه در قشم. تهران: کتاب کادوس.
- افشار سیستانی، ایرج (1366). نگاهی به ایلام. تهران: نشر هنر.
- امیرقاسمی، مینو (1391). دربارۀ قصه‌های اسطوره‌ای. تهران: نشر مرکز.
- ایرج‌میرزا (1353). دیوان ایرج‌میرزا. به‌اهتمام محمدجعفر محجوب. چ3. تهران: اندیشه.
- ایزدپناه، حمید (1343). فرهنگلری. تهران: انجمن فرهنگ ایران باستان.
- ایونس، ورونیکا (1381). اساطیر هند. ترجمۀ محمدحسین باجلان. تهران: اساطیر.
- بختیاری، علی‌اکبر (1378). سیرجان در آیینۀ زمان. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
- برگزیدۀ تفسیر طبری(1364). به‌کوشش ناصر امیری. تهران: امیرکبیر.
- بهار، مهرداد (1362). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: توس.
- بهرنگی، صمد (1359). قصه‌های بهرنگ. تهران: دنیا.
- پارسانسب، محمد (1390). «مأخذشناسی تحلیلی حکایاتی از مثنوی». مطالعات عرفانی. ش14. صص31- 54.
- ــــــــــــــــــ (1388). «بن‌مایه: تعاریف، گونه‌ها و کارکردها». فصلنامه نقد ادبی. س2. ش5. صص 7- 40.
- پند پیران (1357). تصحیح جلال متینی. مشهد: بنیاد فرهنگ ایران.
- پاینده، محمود (1353). آیین‌ها و باورداشت‌های گیل و دیلم. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- تقوی، محمد (1376). حکایت‌های حیوانات در ادب فارسی. تهران: روزنه.
- تقوی، محمد و الهام دهقان (1388). «موتیف چیست و چگونه شکل می‌گیرد؟». فصلنامه نقد ادبی. س2. ش8. صص 7- 32.
- ثروت، منصور (1379). فرهنگ کنایات. تهران: سخن.
- جامی، عبدالرحمن (1337). خردنامۀ اسکندری. تصحیح مدرس گیلانی. چ2. تهران: نشر سعدی.
- ــــــــــــــــ (1367). بهارستان. تصحیح اسماعیل حاکمی. تهران: اطلاعات.
- جهانگرد، فرانک (1390). «نمادشناسی حکایت "بوف و زاغ" کلیله و دمنه برپایۀ اساطیر ایران و هند». بوستان ادب. س3. ش1. صص75- 97.
- خیریه، بهروز (1385). نقش حیوانات در داستان‌های مثنوی معنوی. تهران: انتشارات فرهنگ مکتوب.
- دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامۀ دهخدا. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- ذوالفقاری، حسن (1388). فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی. 2ج. تهران: معین.
- رضایی، عبدالعظیم (1379). اصل و نسب و دین‌های ایرانیانباستان. تهران: دُر.
- سجاسی، شمس (1386).فرائد‌السلوک. تصحیح نورانی وصال و غلامرضا افراسیابی. تهران: نشر پاژنگ.
- سعدالدین وراوینی (1367). مرزبان‌نامه. تصحیح محمد روشن. چ2. تهران: نشر نو.
- سمیعی، احمد (1386). «مضمون مایۀ غالب و نماد». نامۀ فرهنگستان. س9. ش2 (34). صص49- 59.
- شمیسا، سیروس (1377). فرهنگ اشارات ادبیاتفارسی. تهران: فردوس.
- شوالیه، ژان (1385). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی. تهران: جیحون.
- صداقت‌کیش، جمشید (1362). «فرهنگ مردم آباده». فروهر. ش18. صص535- 540.
- صفاری، عباس (1388). کلاغنامه، از اسطوره تا واقعیت. تهران: مروارید.
- عبدللهی، منیژه (1381). فرهنگ‌نامۀ جانوران در ادب پارسی. ج2. تهران: پژوهنده.
- عتیق نیشابوری، ابوبکر (1380). تفسیر سورآبادی. تصحیح سعیدی سیرجانی. ج1. تهران: فرهنگ نشر نو.
- عوفی، سدیدالدین محمد (1382). جوامع‌الحکایات و لوامع‌الروایات. به‌کوشش جعفر شعار. تهران: علمی و فرهنگی.
- غلام محمد‌‌مهدی [واصف مدرسی] (بی‌تا). حکایات دلپسند. به‌اهتمام محمد قمرالدین‌بن حاجی شیخ‌محمد یعقوب. گانپور. کلکته: مطبعۀ قیومی.
- فراهی، میرزابرخوردار (1373). داستان‌های محبوب‌القلوب. تصحیح علیرضا ذکاوتی قراگوزلو. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- قاسم‌زاده، محمد (1380). شهر هشتم. تهران: کاروان.
- کازنو، ژان (1377). در جهان اسطوره‌شناسی. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: نشر مرکز.
- کریستن‌سن، آرتور (1383). نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: نشر چشمه.
- گرانت، مایکل (1390). فرهنگ اساطیر کلاسیک یونان و روم. تهران: نشر ماهی.
- محجوب، محمدجعفر (1387). ادبیات عامیانۀ ایران. تهران: نشر چشمه.
- مزینانی، محمدکاظم (1388). پسری که کلاغ شد. تهران: سورۀ مهر.
- مشایخی، حبیب‌الله (1380). نگاهی همه‌سویه به تنکابن. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- منشی، نصرالله (1361). کلیله و دمنه. تصحیح مجتبی مینوی. تهران: امیرکبیر.
- مولوی، جلال‌الدین (1375): مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. تهران: توس.
- هزار حکایت صوفیان (1389). تصحیح حامد خاتمی‌پور. 2ج. تهران: سخن.
- نظامی، الیاس‌بن یوسف (1335). مخزن‌الاسرار. تصحیح وحید دستگردی. چ2. تهران: کتاب‌فروشی ابن‌سینا.
- هال، جیمز (1383). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمه رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.
- هدایت، رضاقلی‌خان (1270). ریاض‌المحبین. چاپ سنگی، 321 صفحه.
- هدایت، صادق (1312). نیرنگستان. تهران: جاویدان.
- هینلز، جان (1382). شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: نشر چشمه.
- یاحقی، محمدجعفر (1389). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها. تهران: فرهنگ معاصر.
- یوسفی، غلامحسین (1374). چشمۀ روشن، دیداری با شاعران. تهران: علمی.
- Browning, W.R.E. (2004). Oxford Dictionary of The Bible. New York: Oxford University Press.
- Ferber, Michael (2007). A Dictionary of Literary Symbols. New York: Cambridge U.P.
- Guerin, Wilfred (2005). A Handbook of Critical Approaches to Literature. Oxford: Oxford University Press.
- Hamilton, Edith (1998). Mythology. New York: Back Bay Books.
- Knowles, Elizabeth (2006). Oxford Dictionary of Phrase and Fable. New York: Oxford University Press.
- Seigneuret, Jean-Charles (1988). Dictionary of Literary Criticism. Delhi: IVY Publishing House.
- Oxford University (2006). The Oxford English Dictionary. Oxford University Press.
- Uther, Hans-Jorg. The Types of International Folktales. Helsinki. (2004).
