طبقه‌بندی انواع خواستگاری در منظومه‌های عاشقانۀ فارسی
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
استادیار گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
2
کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علّامه طباطبائی، تهران، ایران
چکیده
یکی از مهم‌ترین انواع شعر غنایی در سنت ادب فارسی، منظومة عاشقانه است. داستان‌های عاشقانه به‌عنوان قصه‌هایی که بستر روایی مشابهی دارند عموماً دارای بن‌مایه‌ها و عناصر همانندی هستند. این روایت‌ها برآمده از روابط میان دو قطب اصلی، یعنی عاشق و معشوق‌اند و تحلیل تعاملات میان این دو سویه، ابزار مناسبی برای واکاوی ساختار روایی آن‌ها به دست می‌دهد. در این میان، کنش بنیادین عاشق که معمولاً در پی نخستین مواجهه با معشوق رخ می‌دهد، ورود به فرایندی است که می‌توان آن را به‌مثابۀ گره‌افکنی مرکزی روایت در نظر گرفت؛ کنشی که با برقراری تمنای وصال، رخدادهای بعدی داستان را در پی می‌آورد. در چنین فرایندی، کنش «خواستن دیگری» نه صرفاً به‌عنوان مرحله‌ای از تعامل انسانی، بلکه به‌منزلۀ یکی از گره‌های روایی دارای بار معنایی و کارکردی قابل‌تأمل مطرح می‌شود. همین کنش اولیه، جایگاه عاشق و معشوق را در منظومه تثبیت می‌کند؛ عاشق را به فاعل پی‌جوی وصال و معشوق را به مفعول مطلوب بدل می‌سازد و سلسله‌ای از رویدادها را حول این رابطه شکل می‌دهد. می‌توان با تکیه بر رویکردهای ریخت‌شناسانه و ساختارگرایانه، به بازشناسی و تحلیل این مرحلۀ کلیدی در روایت‌های عاشقانه پرداخت. در پژوهش حاضر پس از ارائۀ تبیینی نو از ساختار روایت‌های عاشقانۀ منظوم در ادب فارسی، با برگزیدن سی رابطه از دل این منظومه‌ها، یکی از مهم‌ترین مراحل این روابط، یعنی مرحلۀ خواست معشوق از سوی عاشق از نظر انگیزۀ خواست، شکل خواست، چگونگی خواست و انواع پاسخ‌خواست‌ها بررسی شده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
اسکولز، ر. (1973). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات، ترجمۀ ف. طاهری (1383). تهران: آگاه.
پاینده، ح. (1401). نظریه و نقد ادبی: درسنامه‌ای میان‌رشته‌ای. جلد اول. تهران: سمت.
پراپ، و. (1928). ریخت‌شناسی قصه. ترجمۀ م. کاشیگر (1368). تهران: روز.
جعفری جزی، م. (1378). سیر رمانتیسم در اروپا. تهران: مرکز.
خواجوی کرمانی، ک. (1319). سام‌نامه. تصحیح ا. بنشاهی. بمبئی: بی‌نا.
ذوالفقاری، ح. (1391). طبقه‌بندی منظومه‌های عاشقانه فارسی. تاریخ ادبیات، 5 (2)، 77ـ 90.
ذوالفقاری، ح. (1399). یکصد منظومۀ عاشقانۀ فارسی. تهران: چشمه.
عرب‌نژاد، ز.، و طغیانی، ا. (1395). ریخت‌شناسی داستان‌های عاشقانۀ شاهنامه. متن‌شناسی ادب فارسی، 8 (3)، 23ـ 38.
فخرالدین اسعد گرگانی (1395). ویس و رامین. تصحیح م. روشن. تهران: صدای معاصر.
فرای، ن. (1976). صحیفه‌های زمینی: بررسی ساختار هوس‌نامه (رمانس). ترجمۀ ه. رهنما (1385). تهران: هرمس.
فردوسی، ا. (1369). شاهنامه. به‌کوشش ج. خالقی مطلق. کالیفرنیا و نیویورک: Persian heritage foundation.
صفری، ج.، و حسینی، م. (1388). سیمای شاپور در منظومۀ خسرو و شیرین. ادب و زبان فارسی، 26 (23)، 203ـ 231.
میرهاشمی، م. (1397). منظومه‌های کهن عاشقانه: از آغاز تا قرن ششم. تهران: چشمه.
نظامی گنجوی، ج. (1378). خسرو و شیرین. تصحیح ح. وحید دستگردی. به‌کوشش س. حمیدیان. تهران: قطره.
نظامی گنجوی، ج. (1376). لیلی و مجنون، تصحیح ح. وحید دستگردی. به‌کوشش س. حمیدیان. تهران: قطره.
واعظ‌زاده، ع. (1395). رده‌بندی داستان‌های عاشقانۀ فارسی. نقد ادبی، 9 (34)، 157ـ 189.
