شغال، شکار یا شکال (تصحیح واژه‌ای از بوستان سعدی در پرتو فرهنگ عامۀ جغرافیای جنوب)
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، مرکز آموزش عالی اقلید، اقلید، ایران
2
استادیار گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
چکیده
شعر سعدی نمونۀ اعلای فصاحت و بلاغت است؛ ساختاری منظم که اجزای آن به صورت کاملاً منسجم و دقیق در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. این چینش منظم و به‌هم پیوستگی دقیق اجزا، به نحوی است که ایرادات احتمالی عموماً برآمده از عوامل بیرون از کلام سعدی مثل لغزش‌ها و دستکاری‌های کاتبان و شارحان، به وضوح برای مخاطب نمایان می‌شود. از این چشم‌انداز در باب دوم بوستان سعدی واژه‌ای وجود دارد که نسبت زیبایی‌شناختی و منطقی چندانی با کلیت شعر و اندیشۀ سعدی ندارد و سال‌هاست که در حافظۀ فرهنگی ایرانیان در شکل یک خطای مزمن، رسوب کرده است. در حکایت درویش و روباه، باب دوم بوستان آمده است: در این بود درویش شوریده رنگ/ که شیری در آمد شغالی به چنگ// شغال نگونبخت را شیر خورد/ بماند آنچه روباه از آن سیر خورد، با توجه به اینکه در رفتار زیستی شیر و روباه، خوردن گوشت هم‌نوعان و دیگرگوشتخوارن بسیار نادر است و به شکار اجباری محدود می‌شود، بنظر می‌رسد خوانش معمول از واژۀ شغال چندان صحیح نیست. نگارندگان در مقالۀ حاضر با نیم‌نگاهی به فرهنگ عامۀ مردم جنوب و سپس با مراجعه به نسخه‌های خطی، شرح‌های شناخته‌شده و سایر منابع مکتوب نشان داده‌اند که خوانش معمول و غالب از واژه چندان صحیح نیست؛ صورت صحیح این واژه شکار بوده است که به‌دلیل قواعد ناظر بر تحولات آوایی، به صورت شکال نیز تلفظ می‌شده است و از طرفی شکال شکل عام شکار به‌شمار می‌رفته است که به‌خاطر وفور نوع خاصی از بز کوهی در مناطق جنوب، برای نامیدن آن استفاده می‌شده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آقاجانی، ح. (1402). تصحیح بیتی از شاهنامۀ فردوسی بر پایۀ مثل «حسد دردی است بی‌درمان»، کهن‌نامۀ ادب پارسی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 14 (2)، 33-41.
انوری، ح. (1375). گزیدۀ بوستان سعدی. تهران: قطره.
انوری، ح. (1381). فرهنگ بزرگ سخن. جلد پنجم. تهران: سخن
ایزدپرست، ن. [به کوشش] (1368). بوستان سعدی. تهران: نشر دانش.
تیکچند (1306). شرح بوستان سعدی (بهار بوستان). چاپ چهارم. لکنهو: مطبع نولکشور.
جمالیان‌زاده، س. ب. (1395). گردآوری و بررسی اشعار غنایی استان کهگیلویه و بویر احمد. رسالۀ دکتری دانشگاه شیراز.
حسنلی، ک. (1381). شیرین‌تر از قند. تهران: انتشارات اهل قلم.
دالوند، ی. (1401). تأملی در ابیات و عباراتی از گلستان سعدی. آیینۀ میراث، 2، 81ـ97.
ذوالفقاری، ح. (1393). متن‌شناسی عقایدالنساء یا کلثوم‌ننه آقاجمال خوانساری (با تکیه بر باورها و آداب و رسوم، دین عامیانه، وضعیت زنان). متن‌پژوهی ادبی، 59 (18)، 7-26.
سامانی، ع. (1393). گنجینۀ الاسرار عمان سامانی و غزلیات وحدت کرمانشاهی. به کوشش محمد علی مجاهدی.
ساوجی، س. (1376). کلیات سلمان ساوجی. به تصحیح و مقدمه ع. وفایی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
سعد سلمان، م. (1362). دیوان اشعار. به تصحیح رشید یاسمی. تهران: امیرکبیر.
سعدی شیرازی، م. (1316). کلیات سعدی، گلستان، بوستان، غزلیات، قصائد، قطعات و رسائل از روی قدیمی‌ترین نسخه‌های موجود. به اهتمام محمدعلی فروغی. تهران: کتابفروشی و چاپخانه بروخیم.
سعدی شیرازی، م. (1328). بوستان سعدی. با اهتمام و تصحیح و حواشی عبدالعظیم قریب. تهران: چاپخانه مجلس.
سعدی شیرازی، م. (1352). شرح سودی بر بوستان سعدی. ترجمه و تحشیه و تهیه متن انتقاد از اکبر بهروز. تهران: حقیقت.
سعدی شیرازی، م. (1353). بوستان سعدی. شرح محمد خزائلی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات جاویدان.
سعدی شیرازی، م. (1359). بوستان سعدی (سعدی‌نامه). تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی. تهران: انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی.
سعدی شیرازی، م. (1364). بوستان شیخ اجل سعدی. تهران: انتشارات کمیسیون ملی یونسکو در ایران.
سعدی شیرازی، م. (1371). بوستان سعدی. نگارش محمدعلی ناصح. به کوشش خلیل خطیب رهبر. با معنی واژه‌ها و شرح بیت‌ها و جمله‌های دشوار. تهران: انتشارات صفی‌علیشاه.
سعدی شیرازی، م. (1374). برگزیده و شرح آثار سعدی. به کوشش پرویز اتابکی. تهران: فروزان.
سعدی شیرازی، م. (1375). در آرزوی خوبی و زیبایی، گزیدۀ بوستان سعدی. انتخاب و توضیح غلامحسین یوسفی. تهران: سخن.
سعدی شیرازی، م. (1378). بوستان سعدی. متن کامل، شرح و گزارش از رضا انزابی‌نژاد و سعید قره‌بگلو. تهران: جامی.
سعدی شیرازی، م. (1385). بوستان سعدی؛ متن کامل و صحیح. تهران: دستان.
سعدی شیرازی، م. (بی‌تا). بوستان سعدی با استفاده از نسخۀ تصحیح‌شدۀ محمدعلی فروغی (ذکاءالملک). تهران: انتشارات شرکت نسبی اقبال و شرکاء.
سهیلی، م. (1342). شاهکارهای سعدی. تهران: امیرکبیر.
سودی بسنوی، م. (1352). شرح سودی بر بوستان سعدی، جلد اول. مترجم اکبر بهروز. تبریز: کتابفروشی حقیقت.
شیرازی، ق. (1336). دیوان حکیم قاانی شیرازی. چ اول. تهران: امیرکبیر.
عطایی‌کچویی، ت.، و ندیمی هرندی، م. (1394). بلقیس یا لاقیس؟ (تصحیح کلمه‌ای در بوستان). ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان (فرهنگ نویسی)، 10، 127-134.
قاضی نورمحمد (1318). بوستان. بمبئی: مطبع گلزار حسنی.
قبادیانی، ن. (1357). دیوان اشعار حکیم ناصرخسرو. به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق. جلد یک، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل.
مجرد، م. (1397). قرآن درست کردن (تأملی بر بیتی از سعدی شیرازی). جستارهای نوین ادبی، 2 (201). 133-143.
محجوب، م.ج. (1336). دیوان حکیم قاآنی شیرازی. تهران: بی‌نا.
معزّی نیشابوری، ا. (1393). کلیات دیوان. به اهتمام محمدرضا قنبری. تهران: زوار.
ملک‌زاده، م.ج. (1380). فرهنگ زرقان: واژه‌نامۀ لهجۀ فارسی مردم زرقان فارس. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
منصوری، م. (1398). پنجه یا پنجه؟ دربارۀ بیتی از بوستان سعدی. شعرپژوهی (بوستان ادب)، 3 (11)، 189-198.
مولوی، م. (1376). کلیات شمس تبریزی. تهران: امیرکبیر.
ناتل خانلری، پ. (1398). دستور تاریخی زبان فارسی. به کوشش عفت مستشارنیا. تهران: انتشارات توس.
نراقی، م. (1395). مثنوی طاقدیس. به کوشش حسن نراقی. تهران: امیرکبیر.
نصرالله منشی، ا. (1392). کلیله و دمنه. تصحیح مجتبی مینوی. تهران: ثالث.
وراوینی، س. (1384). مرزبان‌نامه (با معنی واژه‌ها و شرح بیت‌ها و جمله‌های دشوار و تعیین بحور اشعار تازی و پارسی و برخی نکته‌های دستوری و ادبی و امثال و حکم). به کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: صفی‌علیشاه.
