نقد دو رسالۀ «تأدیب‌النسوان» و «معایبالرجال» با رویکرد زبانی لیکاف
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علّامه طباطبائی، تهران، ایران
2
دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علّامه طباطبائی، تهران، ایران
چکیده
بسیاری از زبان‌شناسان اجتماعی با بررسی رابطۀ زبان و جنسیت، بر این باورند زنان به‌دلیل جایگاه اجتماعی فروتری که نسبت به مردان دارند، اقتدارپذیرند و از زبانی با ویژگی‌های مخصوص استفاده میکنند که متناسب با جایگاه فرودست آن‌ها در جامعه است. دو رسالۀ تأدیب‌النسوان و معایبالرجال نمونه‌ای از نخستین تقابل مردان و زنان در عصر قاجار هستند و این پژوهش در پی آن است تا براساس نظریه‌های زبان‌شناسی اجتماعی به‌ویژه آرای زبانی لیکاف و به شیوۀ استقرایی، با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای، زبان و میزان تأثیر جنسیت نویسندگان بر زبان را در این دو رساله («تأدیب‌النسوان» به‌عنوان نوشتاری مردانه و «معایبالرجال» به‌عنوان نوشتاری زنانه) بررسی مقایسهای کند. برای دستیابی به این هدف، مؤلفه‌های واژگانی چون رنگ‌واژه‌ها، دش‌واژه‌ها، سوگند واژه‌ها و شاخص هایی در سطح جمله، مانند جمله‌های آمرانه، تعدیل‌کننده‌ها و تشدیدکننده‌ها مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد نویسندۀ مرد، با به‌کارگیری کلیشه‌های زبانی مردانه، در پی تثبیت جایگاه فرادستانۀ خود بر زنان بوده است. در مقابل، نویسندۀ زن، عمدتاً از متغیرهای زبانی زنانه استفاده کرده که این امر می‌تواند نشان‌دهندۀ پذیرش نقش‌های جنسیتی سنتی باشد. با این حال، در برخی موارد، نویسندۀ زن تلاش کرده با استفاده از زبان مردانه، توجه مخاطبان مرد را برانگیزد و قدرت‌نمایی کند. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که نویسندۀ زن در تلاش برای شکستن مرزهای زبانی و دستیابی به صدایی مستقل، با چالش‌ها و موانعی مواجه بوده و گاهی ناگزیر به استفاده از زبان مردانه شده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ارباب، س. (1391). بررسی و طبقه‌بندی دشواژه‌های رایج زبان فارسی در تداول عامه. پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی، 4، 107- 124.
استرآبادی، ب. (1371). معایبالرجال. تهران: نگرش و نگارش زن.
برجی، ز.، و ذاکری، ا. (1402). نقد تحلیلی تأدیب زنان و مردان با محوریت کتاب تأدیب‌النسوان. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 57، 187-207.
بهمنی مطلق، ی.، و نجفی عرب، م. (1393). کاربرد واژگان در رمان شازده احتجاب از منظر زبان و جنسیت. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی(دهخدا)، 20، 121-142.
بهمنی‌مطلق، ی.، و باقری، ن. (1391). مقایسۀ زبان زنان در آثار سیمین دانشور و جلال آل‌احمد. زن و فرهنگ، 11، 43-59.
بی‌نام. (1317ق). تأدیب‌النسوان. نسخۀ خطی. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 2812.
ترادگیل، پ. (1376). زبان‌شناسی اجتماعی: درآمدی بر زبان و جامعه. ترجمۀ م. طباطبایی. تهران: آگاه.
جان‌نژاد، م. (1380). زبان و جنسیت؛ تفاوت میان گویشوران مرد و زن ایرانی در تعامل مکالمه‌ای. رسالۀ دکتری، دانشگاه تهران.
قاضی مرادی، ب. (1397). بازخوانی انتقادی مفهوم جنسیت و مرزهای تن در کتاب تأدیب‌النسوان. پژوهش‌نامۀ زنان، 9، 101-129.
کائدی، ش. (1382). فمینیسم: خاستگاه‌ها و نگرش‌ها. ادبیات کودک و نوجوان، 32، 36-42.
لیکاف، ر. (1399). زبان و جایگاه زن. ترجمۀ م. خدادادی و یاسر پوراسماعیل. تهران: نگاه.
مؤمنی، م. (1386). زبان و جنسیت. بازتاب اندیشه، 96، 66-71.
مدرسی، ی. (1368). درآمدی بر جامعه‌شناسی زبان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
