نمودهای مفهوم تشرف و گذار در برخی آیین‌های تولد تا بلوغ
نویسنده
استادیار گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
چکیده
تشرف و گذار مفاهیمی هستند که در بسیاری از فرهنگ‌ها برای توصیف تغییرات اساسی زندگی افراد به‌کار می‌روند. این تغییرات و گذار از مرحله ای به مرحلۀ دیگر، اغلب با مراسم و آیین‌هایی همراه است. بسیاری از این آیین‌ها ناشناخته هستند و معرفی و شناساندن آن‌ها، موجب شناخت عمیق ما با فرهنگ جامعه می‌شود. ازاین رو، این مقاله در صدد است تا با روش توصیفی‌ـ تحلیلی، خاستگاه کهن سه آیین «انداختن نوزاد از پشت بام به پایین»، «ختنه‌سوران» و «جشن نُوشوالانه» را که از تولد تا بلوغ فرد را شامل می‌شود، بررسی کند و ارتباط آن‌ها را با مفهوم تشرّف و گذار مشخص نماید. نتیجۀ تحقیق بیانگر این نکته است که هر سه آیین، مفهوم گذار از مرحلۀ پیشین زندگی و تشرف به مرحلۀ جدید را به رازآموز تلقین می‌کنند. بدین‌معنی که آیین انداختن کودک از بلندی به پایین، به‌معنای گذار از زهدان مادر اصلی و تشرف به آغوش/ زهدان مادر کبیر (زمین) یا گذر از زندگی زهدانی و تشرف به زندگی خاکی است. مراسم ختنه‌سوران با نشانه‌های اسطوره‌ای که در خود دارد‌ـ مانند رسیدن به تمامیت و کمال و ظهور و تسلط اصل نرینه با کاربرد نمادین عدد سه‌ـ مرتبط با مناسک تشرف به آیین حنیف و پیوستن به جماعت مردان است. مراسم نوشوالانه نیز به‌معنای گذار فرد از دوران کودکی و رسیدن به بلوغ و کسب هویت جدید اجتماعی و فرهنگی است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آتش آب‌پرور، ح. و دیگران. (1398)، «نقش اعداد سه، هفت و چهل در فرهنگ مردم ایران (با تکیه بر آئین‌های گذر ایرانی در فرهنگ قوم بختیاری)»، فصلنامۀ علمی تاریخ ایران اسلامی، سال هفتم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 98، 81-93.
آقاشریف، ا. (1383)، اسرار و رموز اعداد و حروف، تهران: محبی.
احمدپناهی سمنانی، م. (1374)، آداب و رسوم مردم سمنان، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
احمدی، ل. (1394)، «نقش اعداد در آیین‌های گذر ایرانی (با تکیه بر فرهنگ گیلان، آمل، تالشان، بروجرد، لرستان، خراسان و ایزدخواست)»، مجلّه مطالعات ایرانی، سال چهاردهم، شماره 28، 1-16.
اسدی گوکی، م. (1379)، فرهنگ عامیانۀ گلباف، چاپ اول، کرمان: مرکز کرمانشناسی.
الیاده، م. (1381)، اسطوره، رؤیا، راز، ترجمۀ رؤیا منجم، چاپ سوم، تهران: علم.
الیاده، م. (1387)، متون مقدس بنیادین از سراسر جهان، 4 جلد، برگردانِ مانی صالحی علامه، چاپ دوم، تهران: فراروان.
الیاده، م. (1389)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، چاپ چهارم، تهران: سروش.
الیاده، م. (1400)، آیین‌ها و نمادهای تشرف: اسرار تولد و نوزایی، ترجمۀ محمدکاظم مهاجری، چاپ سوم، تهران: کتاب پارسه.
انوری، ح. (1382)، فرهنگ بزرگ سخن، چاپ دوم، تهران: سخن.
برسم، م. (1395)، «مرگ به مثابه تشرف (نوزایی) نگرش اسطوره‌ای به آیین‌های مرگ در حوزۀ تمدنی هلیل‌رود»، مجله مطالعات ایرانی، سال پانزدهم، شماره بیست‌ونهم، بهار و تابستان 95، 1-17.
بلک، ج. و گرین آ. (1383)، فرهنگنامۀ خدایان، دیوان و نمادهای بینالنهرین باستان، ترجمۀ پیمان متین، چاپ اول، تهران: امیرکبیر.
بلوکباشی، ع. (1370)، «پدیدارشناسی مناسک تشرف»، نشر دانش، شمارۀ 65، مرداد و شهریور 1370، صص 45-38.
بهزادی، ر. (1379)، «مفهوم برخی از اعداد در اساطیر و نزد اقوام کهن»، کتاب ماه هنر، آذر و دی 1379: 26-28
پایندۀ لنگرودی، م. (1377)، آیین‌ها و باوداشت‌های گیل و دیلم، چاپ دوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
پری‌زاده، ن؛ فرضی، ح. و امانی ر. (1399)، «بررسی نمادهای آشناسازی در برزونامه»، فصلنامه علمی کاوش‌نامه، سال بیست‌ویکم، پاییز 99، شمارۀ 46، 211-242.
تکلیفی چاپشلو، ا. (1379)، ادبیات عامیانۀ شهرستان درگز، چاپ اول، مشهد: سخنگستر.
توسلی، م. (1395)، «بررسی تطبیقی آیین‌های گذر در ایران و هند؛ مطالعۀ موردی تولد و مرگ»، فصلنامۀ مطالعات شبه‌قاره، سال هفتم، شمارۀ 28، 7-24.
درویشیان، ع. (1370) سال‌های ابری، 4 جلد ، چاپ اول، تهران: اسپرک.
ذاکرزاده، ا. (1373)، سرگذشت طهران: گزیدهای از آداب و رسوم مردم طهران، چاپ اول، تهران: قلم.
ذبیح‌نیا عمران، آ. و قیومیزاده، ف. (1396)، «بررسی کاربرد اعداد یک تا پنج در افسانه‌های مکتوب ایرانی»، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی و بلاغی، سال پنجم، شمارۀ 18، 24-36.
ذوالفقاری، ح. (1394)، باورهای عامیانۀ مردم ایران، با همکاری علی‌اکبر شیری، تهران: چشمه.
رحیمی، ا. و شیردل، ز. (1392)، «آیین تشرّف زال، فریدون و کیخسرو؛ آیین رازآموزی جادوگران و داروگران»، مجله مطالعات ایرانی، سال دوازدهم، شماره بیست‌وچهارم ، پاییز و زمستان 1392، 153-174.
رنه‌دالمانی، ه. (1378)، از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ غلامحسین سمیعی، چاپ اول، تهران: طاوس.
رودبارکی کلاری، ب. (1391)، باورهای عامیانۀ گالش‌های شمال ایران، چاپ اول، اصفهان: آسماننگار.
سیدیزدی، ز؛ جعفری، ح. و کنجدکار، س. (1400)، «تحلیل نمودهایی از رازآموزی و تشرف در دارابنامۀ طرسوسی»، مجلۀ مطالعات ایرانی، سال 12، شمارۀ 14، بهار و تابستان 1400، 317-347.
شفق، ا. و نیازی وحدت، ع. (1388)، «اهمیت عدد سه با نگاهی به دیوان خاقانی»، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی، س 6، ش 25، پاییز 1388، 71-90.
شوالیه، ژ. و گربران، آ. (1382)، فرهنگ نمادها: اساطیر، رؤیاها، رسوم و...، ترجمۀ سودابه فضایلی، چاپ اول، تهران: جیحون.
شهپر، س. (1396)، «آیین‌های زایش در فرهنگ عامۀ منطقۀ لارستان»، دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، سال 5، شمارۀ 17، آذر و دی 96، 1-20.
شیمل، آ. (1388)، راز اعداد، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
علیزاده، ح. و عشایری، ط. (1399)، «آیین‌های زایش در فرهنگ و ادبیات عامۀ استان بوشهر»، دوماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه، سال 8، شماره 31 ، فروردین و اردیبهشت 99، 49-72.
فکوهی، ن. (1381)، انسانشناسی خوراک، مجموعه مقالات، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
کاسیرر، ا. (1360)، فلسفه و فرهنگ، ترجمۀ بزرگ نادرزاده، چاپ اول، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
کاسیرر، ا. (1387)، زبان و اسطوره، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: مروارید.
کتیرایی، م. (1378) از خشت تا خشت، چاپ اول، تهران: ثالث.
کوپر، ج. (1379)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان، چاپ اول، تهران: فرشاد.
کوپر، ج. (1391)، فرهنگ نمادهای آیینی، ترجمۀ رقیه بهزادی، چاپ اول، تهران: علمی.
گریِن، و. و دیگران (1376)، مبانی نقد ادبی، ترجمۀ فرزانه طاهری، چاپ اول، تهران: نیلوفر.
مستوفی، ع. (1384) شرح زندگانی من، سه جلد، چاپ پنجم، تهران: زوّرا.
مصطفوی، ع. (1369) اسطورۀ قربانی، چاپ اول، تهران: بامداد.
منصوری، ه. و شربتیان، ی. (1394)، فرهنگ عامۀ مرزن‌آباد، چاپ اول، تهران: بهمن برنا.
میتفورد، م. (1394)، دایره‌المعارف مصور نمادها و نشانه‌ها، مترجمان: معصومه انصاری و حبیب بشیرپور، چاپ اول، تهران: سایان.
واعظ‌زاده، ع. و داودی، ر. (1402)، «بررسی نمادها و آیین‌های تشرف در خسرو و شیرین نظامی»، پژوهشنامۀ فرهنگ و ادبیات آیینی، دورۀ 2، شمارۀ 1، پیاپی 3، بهار و تابستان 1402، 41-62.
هال، ج. (1387)، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، چاپ سوم، تهران: فرهنگ معاصر.
هدایت، ص. (1378)، فرهنگ عامیانۀ مردم ایران، چاپ اول، تهران: چشمه.
همایونی، ص. (1371)، فرهنگ مردم سروستان، چاپ اول، بی‌جا: آستان قدس رضوی.
آقاشریف، ا. (1383)، اسرار و رموز اعداد و حروف، تهران: محبی.
احمدپناهی سمنانی، م. (1374)، آداب و رسوم مردم سمنان، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
احمدی، ل. (1394)، «نقش اعداد در آیین‌های گذر ایرانی (با تکیه بر فرهنگ گیلان، آمل، تالشان، بروجرد، لرستان، خراسان و ایزدخواست)»، مجلّه مطالعات ایرانی، سال چهاردهم، شماره 28، 1-16.
اسدی گوکی، م. (1379)، فرهنگ عامیانۀ گلباف، چاپ اول، کرمان: مرکز کرمانشناسی.
الیاده، م. (1381)، اسطوره، رؤیا، راز، ترجمۀ رؤیا منجم، چاپ سوم، تهران: علم.
الیاده، م. (1387)، متون مقدس بنیادین از سراسر جهان، 4 جلد، برگردانِ مانی صالحی علامه، چاپ دوم، تهران: فراروان.
الیاده، م. (1389)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، چاپ چهارم، تهران: سروش.
الیاده، م. (1400)، آیین‌ها و نمادهای تشرف: اسرار تولد و نوزایی، ترجمۀ محمدکاظم مهاجری، چاپ سوم، تهران: کتاب پارسه.
انوری، ح. (1382)، فرهنگ بزرگ سخن، چاپ دوم، تهران: سخن.
برسم، م. (1395)، «مرگ به مثابه تشرف (نوزایی) نگرش اسطوره‌ای به آیین‌های مرگ در حوزۀ تمدنی هلیل‌رود»، مجله مطالعات ایرانی، سال پانزدهم، شماره بیست‌ونهم، بهار و تابستان 95، 1-17.
بلک، ج. و گرین آ. (1383)، فرهنگنامۀ خدایان، دیوان و نمادهای بینالنهرین باستان، ترجمۀ پیمان متین، چاپ اول، تهران: امیرکبیر.
بلوکباشی، ع. (1370)، «پدیدارشناسی مناسک تشرف»، نشر دانش، شمارۀ 65، مرداد و شهریور 1370، صص 45-38.
بهزادی، ر. (1379)، «مفهوم برخی از اعداد در اساطیر و نزد اقوام کهن»، کتاب ماه هنر، آذر و دی 1379: 26-28
پایندۀ لنگرودی، م. (1377)، آیین‌ها و باوداشت‌های گیل و دیلم، چاپ دوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
پری‌زاده، ن؛ فرضی، ح. و امانی ر. (1399)، «بررسی نمادهای آشناسازی در برزونامه»، فصلنامه علمی کاوش‌نامه، سال بیست‌ویکم، پاییز 99، شمارۀ 46، 211-242.
تکلیفی چاپشلو، ا. (1379)، ادبیات عامیانۀ شهرستان درگز، چاپ اول، مشهد: سخنگستر.
توسلی، م. (1395)، «بررسی تطبیقی آیین‌های گذر در ایران و هند؛ مطالعۀ موردی تولد و مرگ»، فصلنامۀ مطالعات شبه‌قاره، سال هفتم، شمارۀ 28، 7-24.
درویشیان، ع. (1370) سال‌های ابری، 4 جلد ، چاپ اول، تهران: اسپرک.
ذاکرزاده، ا. (1373)، سرگذشت طهران: گزیدهای از آداب و رسوم مردم طهران، چاپ اول، تهران: قلم.
ذبیح‌نیا عمران، آ. و قیومیزاده، ف. (1396)، «بررسی کاربرد اعداد یک تا پنج در افسانه‌های مکتوب ایرانی»، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی و بلاغی، سال پنجم، شمارۀ 18، 24-36.
ذوالفقاری، ح. (1394)، باورهای عامیانۀ مردم ایران، با همکاری علی‌اکبر شیری، تهران: چشمه.
رحیمی، ا. و شیردل، ز. (1392)، «آیین تشرّف زال، فریدون و کیخسرو؛ آیین رازآموزی جادوگران و داروگران»، مجله مطالعات ایرانی، سال دوازدهم، شماره بیست‌وچهارم ، پاییز و زمستان 1392، 153-174.
رنه‌دالمانی، ه. (1378)، از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ غلامحسین سمیعی، چاپ اول، تهران: طاوس.
رودبارکی کلاری، ب. (1391)، باورهای عامیانۀ گالش‌های شمال ایران، چاپ اول، اصفهان: آسماننگار.
سیدیزدی، ز؛ جعفری، ح. و کنجدکار، س. (1400)، «تحلیل نمودهایی از رازآموزی و تشرف در دارابنامۀ طرسوسی»، مجلۀ مطالعات ایرانی، سال 12، شمارۀ 14، بهار و تابستان 1400، 317-347.
شفق، ا. و نیازی وحدت، ع. (1388)، «اهمیت عدد سه با نگاهی به دیوان خاقانی»، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی، س 6، ش 25، پاییز 1388، 71-90.
شوالیه، ژ. و گربران، آ. (1382)، فرهنگ نمادها: اساطیر، رؤیاها، رسوم و...، ترجمۀ سودابه فضایلی، چاپ اول، تهران: جیحون.
شهپر، س. (1396)، «آیین‌های زایش در فرهنگ عامۀ منطقۀ لارستان»، دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، سال 5، شمارۀ 17، آذر و دی 96، 1-20.
شیمل، آ. (1388)، راز اعداد، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
علیزاده، ح. و عشایری، ط. (1399)، «آیین‌های زایش در فرهنگ و ادبیات عامۀ استان بوشهر»، دوماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه، سال 8، شماره 31 ، فروردین و اردیبهشت 99، 49-72.
فکوهی، ن. (1381)، انسانشناسی خوراک، مجموعه مقالات، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
کاسیرر، ا. (1360)، فلسفه و فرهنگ، ترجمۀ بزرگ نادرزاده، چاپ اول، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
کاسیرر، ا. (1387)، زبان و اسطوره، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: مروارید.
کتیرایی، م. (1378) از خشت تا خشت، چاپ اول، تهران: ثالث.
کوپر، ج. (1379)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان، چاپ اول، تهران: فرشاد.
کوپر، ج. (1391)، فرهنگ نمادهای آیینی، ترجمۀ رقیه بهزادی، چاپ اول، تهران: علمی.
گریِن، و. و دیگران (1376)، مبانی نقد ادبی، ترجمۀ فرزانه طاهری، چاپ اول، تهران: نیلوفر.
مستوفی، ع. (1384) شرح زندگانی من، سه جلد، چاپ پنجم، تهران: زوّرا.
مصطفوی، ع. (1369) اسطورۀ قربانی، چاپ اول، تهران: بامداد.
منصوری، ه. و شربتیان، ی. (1394)، فرهنگ عامۀ مرزن‌آباد، چاپ اول، تهران: بهمن برنا.
میتفورد، م. (1394)، دایره‌المعارف مصور نمادها و نشانه‌ها، مترجمان: معصومه انصاری و حبیب بشیرپور، چاپ اول، تهران: سایان.
واعظ‌زاده، ع. و داودی، ر. (1402)، «بررسی نمادها و آیین‌های تشرف در خسرو و شیرین نظامی»، پژوهشنامۀ فرهنگ و ادبیات آیینی، دورۀ 2، شمارۀ 1، پیاپی 3، بهار و تابستان 1402، 41-62.
هال، ج. (1387)، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، چاپ سوم، تهران: فرهنگ معاصر.
هدایت، ص. (1378)، فرهنگ عامیانۀ مردم ایران، چاپ اول، تهران: چشمه.
همایونی، ص. (1371)، فرهنگ مردم سروستان، چاپ اول، بی‌جا: آستان قدس رضوی.
