بررسی و تحلیل کارکردهای سِحر و جادو و عناصر فانتزی در داستان‌های عامیانۀ بهار دانش

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
1 دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز
2 استاد زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شیراز ایران
3 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز
چکیده
بهار دانش از افسانه‌های عامیانه و کهن هندی به زبان فارسی با درون‏مایۀ عشقی، نوشتۀ عنایت‏الله کَنَبوِه لاهوری (درگذشته 1088ق) که آن را در سال 1061ق به نام شاه‏جهان گورکانی تألیف کرده است. این کتاب جزوِ ادبیات داستانی، یعنی فصل مشترک داستان‏های عامیانه و ادبی و به شیوۀ داستان‏پردازی هندی، داستان در داستان است. داستان اصلی و طولانی آن، تخیلی و موضوعش عشق «بهره‏وربانو و جهاندارشاه» و مضمون داستان‌ اصلی و عمده‌ترین داستان‌‌های فرعی آن، حکایت‌هایی در مکر زنان است. در بهار دانش، درون‏مایه‏هایی چون تغییر شکل، طلسم، جادو، تجسد در حالت تغییر شکل، آگاهی به علم خلع بدن و نقل روح از کالبدی به کالبد دیگر در سراسر فضای داستان‏ها دیده می‌شود. به‏علاوه حضور و تسخیر دیوان و غولان، سخن‏ گفتن با حیوانات جادویی، بهره‏گیری از جادوی موجود در عناصر طبیعت و... در تمامی داستان‏ها وجود دارد. در این‏ مقاله، کارکردهای جادو و یاریگران آن، اشیا و ابزارهای جادو و شیوه‏های استفاده از آن‏ها، سفرها و مکان‏های جادویی و موجودات فراواقعی، راه‏های دست‏یابی به عوامل جادو و باطل‏کننده‏های سحر و طلسم‏ در حکایات بهار دانش، بررسی و تحلیل شده‏ تا هرچه بیشـتر بر اهمیت مطالعه، آگاهی و حفظ پیشینۀ فرهنگی و اجتماعی قصه‏های عامیانه ـ که مهم‏ترین بسـتر حضور و تجلی بن‌مایه‏های اسـاطیری و کهن در میان تودۀ مردم اسـت- تأکید شود.
کلیدواژه‌ها

موضوعات


ـ آیدنلو، س.(بی‌تا). خویشکاری ویژه نخچیران در داستان‌های پهلوانی ایران. مزدک‌نامه(3). صص291- 274.
(.(https://www.mazdaknameh.ir/Books/Mazdaknameh3
ـ اشرف، ن.(1380). اسرار جهان اجانین. تهران: جامعه.
ـ انجیل برنابا.(1301). ترجمه حیدرقلی‌خان قزلباش(1382). مقدمه سیدمحمود طالقانی. تهران: نشر الکتاب.
ـ بهار، م.(1384). از اسطوره تا تاریخ. تهران: نشر چشمه.
ـ ــــــ .(1389). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: انتشارات آگاه.
ـ جهانشاهی‌افشار، ع. جهادی‌حسینی، ا. (1396). «جادو و جادوگری در قصه امیرارسلان نامدار». دو ماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه. س5. ش18. بهمن و اسفند. صص 131- 114.
ـ حجت، م . مهرابی‌زاده‌هنرمند، م.(1392).«نقش طلسم‌ وجادو و برخی‌صنایع غریبه در داستان‌های هزار و یکشب».
نشریه ادب و زبان دانشگاه شهید باهنر کرمان. ش33 . س16. بهار و تابستان. صص131- 109.
ـ خدیش، پ.(1388). «بازتاب و کارکردهای سحر و جادو در افسانه‌های سحرآمیز». مجله دانشکده ادبیات و علوم
انسانی. دانشگاه خوارزمی.س 17. ش 65. پاییز. صص 168- 151.
ـ خلعتبری‌سلطانی، س.(1391). عنصر خیال درمصورسازی داستان‌های عامیانه. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد. دانشگاه
آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز.
ـ دادور، ا.(1385). درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. تهران: انتشارات دانشگاه الزهرا.
ـ دماوندی، م.(1388). جادو در اقوام و ادیان و بازتاب آن در ادب فارسی. سمنان: انتشارات دانشگاه سمنان.
ـ دهخدا، ع.(1334). لغت‌نامه. ج 5. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـ ذوالفقاری، ح.(1392). «متن‌شناسی کتاب بهار دانش». متن‌شناسی ادب فارسی. د 49. ش2. 86-67.
ـ رستگارفسایی، م.(1365). اژدها در اساطیر ایران. تهران: توس.
ـ رضی، ه.(1363). اوستا. تهران: فروهر.
ـ ریحانه، خ.(1380). «ویژگی‌های ادبی بهار دانش». نامه انجمن. ش4. صص141- 125.
ـ زرین‌کوب، ع.(1351). یادداشت‌ها و اندیشه‌ها. تهران: کتابخانه طهوری.
ـ شریفیان، م. اتونی، ب.(1392). «پدیدارشناسی زن جادو با تکیه ‌بر شاهنامه و شهریارنامه». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی ، د 9. ش32. صص67ـ31.
ـ شوالیه، ژ. گربران، آ.(1968). فرهنگ نمادها. ترجمه و تحقیق سودابه فضائلی.(1387). تهران: انتشارات جیحون.
ـ صالحی، خ.(1383). افسانه‌های مار در ایران و جهان. تهران: درخت بلورین.
ـ علیکاهی، س.(1396). کارکرد عناصر جادو در هزار و یکشب. رساله کارشناسی‌ارشد. دانشگاه علّامه طباطبایی.
ـ فریزر، ج.(1990). شاخه زرّین(پژوهشی در جادو و دین). ترجمه کاظم فیروزمند.(1386). تهران: انتشارات آگاه.
ـ قانبیلی، س.(1399). نقد اجتماعی شخصیّت در کتاب بهار دانش. رساله کارشناسی‌ارشد. دانشگاه شهید بهشتی.
ـ قلی‌زاده، خ.(1388). فرهنگ اساطیر ایرانی. تهران: نشر کتاب پارسه.
ـ کریستین‌سن، آ.(1934). نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار درتاریخ افسانه‌ای ایران. ترجمه احمد تفضلی و ژاله آموزگار.(1368). تهران: نشر نو.
ـ کنبوه لاهوری، ع.(1397). بهار دانش. تصحیح حسن ذوالفقاری و عباس سعیدی. چ 2. تهران: نشر خاموش.
ـ مارزلف، ا.(1984). طبقه‌بندی قصّه‌های ایرانی. ترجمه‌ کیکاوس جهانداری.(1376). تهران: سروش.
ـ محجوب، م.(۱۳۸۶). ادبیات عامیانه ایران. به ‌کوشش حسن ذوالفقاری. چ3. تهران: نشر چشمه.
ـ مصاحب، غ.(1345). دایره‌المعارف فارسی. ج1. تهران: انتشارات فرانکلین.
ـ نوزاد، ف.(1345). «سیمرغ و قاف در ادبیات ایران». مجله وحید. س4. ش39. صص236- 225.
ـ نیک‌سرشت، م.(1394). بررسی عناصر سحرو جادو درطوطی‌نامه ‌و سندبادنامه. کارشناسی‌ارشد. دانشگاه مازندران.
ـ هال، ج.(1994). فرهنگ نگاره‌ای نمادها. ترجمه رقیه بهزادی.(1380). تهران: فرهنگ معاصر.
ـ همدانی، م.(1375). عجایب‌نامه. ویرایش جعفر مدرس‌صادقی. تهران: نشر مرکز.
ـ یاحقی، م.ج.(1375). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. تهران: سروش.
ـ ـــــــــــ .(1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.