حضور ایزدبانوی ناهید در داستانهای ایرانی مشابه با داستان چینیِ Ye Xian (براساس رویکرد تاریخی و جغرافیایی)
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
دانشیار پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و بورسیه پسادکتری Marie Skłodowska Curieدر مرکز CTR دانشگاه کپنهاگ.
چکیده
«Ye Xian»، نام قهرمان یکی از شاخص‌‌ترین داستانهای چینی است که داستان حول محور جدال نامادری و دخترش با وی می‌‌چرخد. دریافت لباس آبی به‌‌همراه کفش زرین برای شرکت در جشنواره توسط نیروی متافیزیکی که به ازدواج «Ye Xian» با پادشاه منجر می‌‌شود، مهم‌ترین تشابه با داستان «سیندرلا» است. علاوه‌‌بر اشتراکات پیشین، توانایی «Ye Xian» در ارتباط با البسه/پوشاک و وجود نیروی متافیزیکی در استخوان‌‌های مخلوقی (ماهی یا گاو) با نمونههایی از داستانهای ایرانی تشابه دارد. داستان «بیبی سه‌‌شنبۀ زرتشتیان» امتداد منطقی نمونه‌‌های متنوع همین داستان با اسامی مشابه یا نامشابه همچون «ماهپیشانی» در نواحی مختلف ایران است. بُعد زنانه و اسامی قهرمانان داستان، اهمیت پارچه و پوشاک، وجود انواع نمادهای آب و ایزدبانوی ناهید، گره‌‌گشایی توسط نیروی جادویی از وجوه مشترک همۀ داستان‌‌هاست.
تطابق ادوار و وقایع تاریخی با جغرافیای زیارتگاه‌‌ها و بقاع متبرک ایران به شکل‌‌گیری داستانهای مشابه در سیستان، شهر ری و خراسان منجر شده است. علاوه‌‌بر رنگ آبی می‌‌توان گاو و ماهی را به‌‌عنوان دیگر نمادهای آب و ایزدبانوی ناهید برشمرد. «پارس‌‌بانو» یکی از سلسله داستانهای «پیر-ان زرتشتی» است و مشابه با داستان مقبرۀ «بیبی شهربانو» در شهرری است که به پیوند داستان‌‌ها و نمادهای اسلامی و پیشااسلامی منجر شده است. چراکه پارس‌‌بانو و شهربانو، بیوۀ امام حسین(ع) را خواهر اعلام می‌‌کند. اسامی قهرمانان، «شهربانو/فاطمه/بیبی» است که در اصل به یک شخصیت اشاره دارد. نقوش پارچههای ابریشمِ مکشوفه از مقبرۀ بی‌‌بی‌‌شهربانو، سردیس‌‌های گاوسان ساسانی در معبد ناهید بیشاپور به‌‌همراه ایوان موزاییکی‌‌اش ارائه‌‌دهندۀ اطلاعات تصویری و نمادین در ارتباط با این داستان‌‌هاست.
تطابق ادوار و وقایع تاریخی با جغرافیای زیارتگاه‌‌ها و بقاع متبرک ایران به شکل‌‌گیری داستانهای مشابه در سیستان، شهر ری و خراسان منجر شده است. علاوه‌‌بر رنگ آبی می‌‌توان گاو و ماهی را به‌‌عنوان دیگر نمادهای آب و ایزدبانوی ناهید برشمرد. «پارس‌‌بانو» یکی از سلسله داستانهای «پیر-ان زرتشتی» است و مشابه با داستان مقبرۀ «بیبی شهربانو» در شهرری است که به پیوند داستان‌‌ها و نمادهای اسلامی و پیشااسلامی منجر شده است. چراکه پارس‌‌بانو و شهربانو، بیوۀ امام حسین(ع) را خواهر اعلام می‌‌کند. اسامی قهرمانان، «شهربانو/فاطمه/بیبی» است که در اصل به یک شخصیت اشاره دارد. نقوش پارچههای ابریشمِ مکشوفه از مقبرۀ بی‌‌بی‌‌شهربانو، سردیس‌‌های گاوسان ساسانی در معبد ناهید بیشاپور به‌‌همراه ایوان موزاییکی‌‌اش ارائه‌‌دهندۀ اطلاعات تصویری و نمادین در ارتباط با این داستان‌‌هاست.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ابن‌فقیه، ابی‌بکربن‌محمد الهمدانی (1349). مختصرالبلدان، ترجمه: ز. مسعودی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن‌شهرآشوب، محمدبن‌علی (1379). مناقب آل‌ابی‌طالب، ج۳، قم: علامه.
ابوالبشری، پیمان و محمدحسین رضایی (1399). از ایزدبانوی ایشتار تا بقعۀ پیر استیر در خراسان بزرگ با رویکرد قوم‌نگاری، پژوهشهای انسان‌شناسی ایران، دوره 10، شماره پیاپی 20، 137-156.
بلاذری (1364). فتوح‌البلدان، ترجمه: آذرتاش آذرنوش، تهران: سروش.
بلعمی، ابوعلی‌محمدعلی (1378). تاریخنامه طبری، ج 1، تصحیح محمد روشن، چ 2، تهران: سروش.
بویس، مری (1400). بیبی شهربانو، دانشنامۀ ایرانیکا، ترجمه: مسعود طاهرزاده، فصلنامه ایرانشناسی، دوره دوم، شماره پنجم، 86-87.
بویس، مری (1346). بیبی شهربانو و بانو پارس، ترجمه: حسن جوادی، بررسی‌های تاریخی، سال دوم، شماره 3 و 4، 125-146.
پاکباز، رویین (1381). دایره‌المعارف هنر، چاپ سوم، تهران: فرهنگ معاصر.
پشوتنی‌زاده، آزاده (1396).بازنمایی وظایف الوهی ناهید به روایت آثار هنری، زن در فرهنگ و هنر، دورۀ 9، شماره 1، 93-117.
پشوتنی‌زاده، آزاده (1402). فرش زمینه‌سفید فارس با نقوش ایزد زامیاد و تیشتر یا خضر و الیاس نبی، پژوهشهای ادیانی، سال یازدهم، شماره 21، 134-164.
پیرنیا، حسن (1391). تاریخ ایران باستان، تهران: نگاه.
جعفری‌قنواتی، محمد (1383). سیندرلای غیرایرانی، کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره 88، 58-62.
جهازی، ناهید (1381). افسانه‌های جنوب (بوشهر)، تهران: مدبر.
حموی، شهاب‌الدین یاقوت‌بن عبدالله (1410 ه.ق/1990 میلادی). معجم‌البلدان، الجزءالثالث، بیروت: دارالکتب العلمیه.
حیدری، مرتضی (1396). تبیین و تحلیل بن‌مایه‌های اساطیری در ساختار قصّۀ ماهپیشانی، فنون ادبی، سال نهم، شماره 1، پیاپی 18، 143-160.
حیدری، مرتضی (1394). ریخت‌شناسی تطبیقی قصّه‌های ماهپیشانی، یه‌شین و سیندرلا، پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی، شماره 36، 157-192.
خزایی، محمد (1381). هزار نقش، تهران: مطالعات هنر اسلامی.
دریایی، تورج (1382). فرزندان و نوادگان یزدگرد سوم در چین، ایرانشناسی، سال 15، شماره 59، 540- 548.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1402). تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: امیرکبیر.
زارع‌خلیلی، مریم و سیدابوتراب احمدپناه و مریم کامیار (1399). بررسی نقش و نوشتار در منسوجات آل‌بویه (مطالعۀ موردی: پارچههای مکشوفه در آرامگاه بیبی شهربانوو نقاره‌خانۀ شهرری)، هنرهای صناعی ایران، سال سوم، شماره 2، پیاپی 5، 95-108.
شهیدی، سیدجعفر (1373). زندگانی علی بن الحسین (علیه‌السلام)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
شیخ‌ویسی، طیبه و سمیه آقاجانی کلخوران (1402). بازنمود و برهم‌کنش اُسطوره‌های گاو ماه در داستان ماهپیشانی، پژوهشهای نوین ادبی، سال دوم، شماره سوم، 1-15.
صبوری‌فر، فرهاد (1398). داد و ستدهای فرهنگی میان زرتشتیان و مسلمانان در سه سدۀ نخست هجری، تهران: هیرمبا.
صبوری‌فر، فرهاد (1395). تاریخ روابط پارسیان هند و زرتشتیان ایران، تهران: هیرمبا.
کارنوی، ا. جی (1341). اساطیر ایرانی، ترجمه: احمد طباطبایی، تبریز: اپیکور.
کریستین‌سن، آرتور (1367). ایران در زمان ساسانیان، تهران: امیرکبیر.
مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی (1386). بحارالانوار، ج ۴۶، تهران: اسلامیه.
محمدی‌خمک، جواد (1369). سیندرلا و افسانۀ سیستانی، آینده، شماره 1 تا 4، سال شانزدهم (فروردین تا تیر)، 75 - 83.
مفید، محمد بن محمد (1363). الارشاد، ج۲، قم: حوزه علمیه اسلامی.
ناتل‌خانلری، پرویز (1354). تاریخ زبان فارسی، جلد دوم، تهران: هرمس.
نادری، افشین(1383). نمونههایی از قصه‌های مردم ایران، تهران: قصه.
نیستانی، معصومه (1401). مطالعه نمادپردازانه داستانهای پریان صاحب سفره در ادبیات شفاهی بانوان زرتشتی، رسالۀ کارشناسی‌ارشد دانشکده هنر و معماری، دانشگاه خاتم.
یاحقی، محمدجعفر(1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
(1402). تقویم زرتشتیان.
مصاحبه:
روانشاد مهناز فلاحتی، زمستان 1397.
ب) منابع لاتین:
Beauchamp, Fay (Archived from the original (PDF) on 15 December 2017. Retrieved 3 June 2020, Retrieved 3 June 2020). "Asian Origins of Cinderella: The Zhuang Storyteller of Guangxi", Oral Tradition, 25/2, 447–496.
Dale, Stephen F. (2009). Silk Road, Cotton Road or.... Indo-Chinese Trade in Pre-European Times, Modern Asian Studies, Vol. 43, No. 1, Expanding Frontiers in South Asian and World History: Essays in Honour of John F. Richards, 79-88.
Dean, Kenneth (1993). Laznovsky, Bill (ed.). Taoist Ritual and Popular Cults of Southeast China. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
Ebrey, Patricia Buckley; Walthall, Anne; Palais, James B. (2006), East Asia: A Cultural, Social, and Political History, Boston: Houghton Mifflin, the University of Michigan.
Hyllested, Adam (2017). Silk: trade and exchange along the silk roads between Rome and China, Editor: Hildebrandt, Berit, United States: OXBOW BOOKS.
Haywood, John; Jotischky, Andrew; McGlynn, Sean (1998). Historical Atlas of the Medieval World, AD 600-1492.
Moini Mehdi and Christopher M. Rollman (2017), Buyid Silk and the Tale of Bibi Shahrbanu: Identification of Biomarkers of Artificial Aging (Forgery) of Silk, Analytical Chemistry, 10158-10161.
Reed. Carrie E, (2003). A Tang Miscellany: An Introduction to Youyang zazu, New York: Peter Lang.
Silfong Chen, trans. (2007). Great Compassion Dharani Sutra, Tripitaka, No. 1060.
Strack. Edward (1882). Six Month in Persia, London: ?.
Tamburini, D. (2022). Dyes along the Silk Roads. In F. Zhao &ML Nosch (eds), Textiles and Clothing along the Silk Roads. UNESCO & CNSM, 73-94.
Ten Grotenhuis, Elizabeth (2006). World Literature Today, Vol. 80, No. 4, pp. 10-12.
Zhou, Xiuqin (2009). Zhaoling: The Mausoleum of Emperor Tang Taizong (PDF), Editor: Victor H. Mair, Sino-Platonic Papers (187), (University of Pennsylvania/epartment of East Asian Languages and Civilizations)
Zhao, Feng (2022). “Silk: Origin and globalization-Textiles and Clothing along the Silk Roads: Thematic Collection of the Cultural Exchanges along the Silk Roads”, UNESCO/China National Silk Museum.
ابن‌شهرآشوب، محمدبن‌علی (1379). مناقب آل‌ابی‌طالب، ج۳، قم: علامه.
ابوالبشری، پیمان و محمدحسین رضایی (1399). از ایزدبانوی ایشتار تا بقعۀ پیر استیر در خراسان بزرگ با رویکرد قوم‌نگاری، پژوهشهای انسان‌شناسی ایران، دوره 10، شماره پیاپی 20، 137-156.
بلاذری (1364). فتوح‌البلدان، ترجمه: آذرتاش آذرنوش، تهران: سروش.
بلعمی، ابوعلی‌محمدعلی (1378). تاریخنامه طبری، ج 1، تصحیح محمد روشن، چ 2، تهران: سروش.
بویس، مری (1400). بیبی شهربانو، دانشنامۀ ایرانیکا، ترجمه: مسعود طاهرزاده، فصلنامه ایرانشناسی، دوره دوم، شماره پنجم، 86-87.
بویس، مری (1346). بیبی شهربانو و بانو پارس، ترجمه: حسن جوادی، بررسی‌های تاریخی، سال دوم، شماره 3 و 4، 125-146.
پاکباز، رویین (1381). دایره‌المعارف هنر، چاپ سوم، تهران: فرهنگ معاصر.
پشوتنی‌زاده، آزاده (1396).بازنمایی وظایف الوهی ناهید به روایت آثار هنری، زن در فرهنگ و هنر، دورۀ 9، شماره 1، 93-117.
پشوتنی‌زاده، آزاده (1402). فرش زمینه‌سفید فارس با نقوش ایزد زامیاد و تیشتر یا خضر و الیاس نبی، پژوهشهای ادیانی، سال یازدهم، شماره 21، 134-164.
پیرنیا، حسن (1391). تاریخ ایران باستان، تهران: نگاه.
جعفری‌قنواتی، محمد (1383). سیندرلای غیرایرانی، کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره 88، 58-62.
جهازی، ناهید (1381). افسانه‌های جنوب (بوشهر)، تهران: مدبر.
حموی، شهاب‌الدین یاقوت‌بن عبدالله (1410 ه.ق/1990 میلادی). معجم‌البلدان، الجزءالثالث، بیروت: دارالکتب العلمیه.
حیدری، مرتضی (1396). تبیین و تحلیل بن‌مایه‌های اساطیری در ساختار قصّۀ ماهپیشانی، فنون ادبی، سال نهم، شماره 1، پیاپی 18، 143-160.
حیدری، مرتضی (1394). ریخت‌شناسی تطبیقی قصّه‌های ماهپیشانی، یه‌شین و سیندرلا، پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی، شماره 36، 157-192.
خزایی، محمد (1381). هزار نقش، تهران: مطالعات هنر اسلامی.
دریایی، تورج (1382). فرزندان و نوادگان یزدگرد سوم در چین، ایرانشناسی، سال 15، شماره 59، 540- 548.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1402). تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: امیرکبیر.
زارع‌خلیلی، مریم و سیدابوتراب احمدپناه و مریم کامیار (1399). بررسی نقش و نوشتار در منسوجات آل‌بویه (مطالعۀ موردی: پارچههای مکشوفه در آرامگاه بیبی شهربانوو نقاره‌خانۀ شهرری)، هنرهای صناعی ایران، سال سوم، شماره 2، پیاپی 5، 95-108.
شهیدی، سیدجعفر (1373). زندگانی علی بن الحسین (علیه‌السلام)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
شیخ‌ویسی، طیبه و سمیه آقاجانی کلخوران (1402). بازنمود و برهم‌کنش اُسطوره‌های گاو ماه در داستان ماهپیشانی، پژوهشهای نوین ادبی، سال دوم، شماره سوم، 1-15.
صبوری‌فر، فرهاد (1398). داد و ستدهای فرهنگی میان زرتشتیان و مسلمانان در سه سدۀ نخست هجری، تهران: هیرمبا.
صبوری‌فر، فرهاد (1395). تاریخ روابط پارسیان هند و زرتشتیان ایران، تهران: هیرمبا.
کارنوی، ا. جی (1341). اساطیر ایرانی، ترجمه: احمد طباطبایی، تبریز: اپیکور.
کریستین‌سن، آرتور (1367). ایران در زمان ساسانیان، تهران: امیرکبیر.
مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی (1386). بحارالانوار، ج ۴۶، تهران: اسلامیه.
محمدی‌خمک، جواد (1369). سیندرلا و افسانۀ سیستانی، آینده، شماره 1 تا 4، سال شانزدهم (فروردین تا تیر)، 75 - 83.
مفید، محمد بن محمد (1363). الارشاد، ج۲، قم: حوزه علمیه اسلامی.
ناتل‌خانلری، پرویز (1354). تاریخ زبان فارسی، جلد دوم، تهران: هرمس.
نادری، افشین(1383). نمونههایی از قصه‌های مردم ایران، تهران: قصه.
نیستانی، معصومه (1401). مطالعه نمادپردازانه داستانهای پریان صاحب سفره در ادبیات شفاهی بانوان زرتشتی، رسالۀ کارشناسی‌ارشد دانشکده هنر و معماری، دانشگاه خاتم.
یاحقی، محمدجعفر(1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
(1402). تقویم زرتشتیان.
مصاحبه:
روانشاد مهناز فلاحتی، زمستان 1397.
ب) منابع لاتین:
Beauchamp, Fay (Archived from the original (PDF) on 15 December 2017. Retrieved 3 June 2020, Retrieved 3 June 2020). "Asian Origins of Cinderella: The Zhuang Storyteller of Guangxi", Oral Tradition, 25/2, 447–496.
Dale, Stephen F. (2009). Silk Road, Cotton Road or.... Indo-Chinese Trade in Pre-European Times, Modern Asian Studies, Vol. 43, No. 1, Expanding Frontiers in South Asian and World History: Essays in Honour of John F. Richards, 79-88.
Dean, Kenneth (1993). Laznovsky, Bill (ed.). Taoist Ritual and Popular Cults of Southeast China. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
Ebrey, Patricia Buckley; Walthall, Anne; Palais, James B. (2006), East Asia: A Cultural, Social, and Political History, Boston: Houghton Mifflin, the University of Michigan.
Hyllested, Adam (2017). Silk: trade and exchange along the silk roads between Rome and China, Editor: Hildebrandt, Berit, United States: OXBOW BOOKS.
Haywood, John; Jotischky, Andrew; McGlynn, Sean (1998). Historical Atlas of the Medieval World, AD 600-1492.
Moini Mehdi and Christopher M. Rollman (2017), Buyid Silk and the Tale of Bibi Shahrbanu: Identification of Biomarkers of Artificial Aging (Forgery) of Silk, Analytical Chemistry, 10158-10161.
Reed. Carrie E, (2003). A Tang Miscellany: An Introduction to Youyang zazu, New York: Peter Lang.
Silfong Chen, trans. (2007). Great Compassion Dharani Sutra, Tripitaka, No. 1060.
Strack. Edward (1882). Six Month in Persia, London: ?.
Tamburini, D. (2022). Dyes along the Silk Roads. In F. Zhao &ML Nosch (eds), Textiles and Clothing along the Silk Roads. UNESCO & CNSM, 73-94.
Ten Grotenhuis, Elizabeth (2006). World Literature Today, Vol. 80, No. 4, pp. 10-12.
Zhou, Xiuqin (2009). Zhaoling: The Mausoleum of Emperor Tang Taizong (PDF), Editor: Victor H. Mair, Sino-Platonic Papers (187), (University of Pennsylvania/epartment of East Asian Languages and Civilizations)
Zhao, Feng (2022). “Silk: Origin and globalization-Textiles and Clothing along the Silk Roads: Thematic Collection of the Cultural Exchanges along the Silk Roads”, UNESCO/China National Silk Museum.
