هنر ـ صنعت سفال در مَثل‌های مازندرانی (مطالعۀ موردی: بررسی کوزه در ضرب‌المثل‌های مازندرانی)
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران.
چکیده
پیشینۀ هنر ـ صنعت سفالگری در مازندران به هزارۀ هشتم پیش از میلاد میرسد و سطح گستردگی و پراکندگی این فن را میتوان در جایجای این استان مشاهده کرد. کوزه یکی از بایستهترین فراوردههای سفالی است که بیشتر با هدف رفع نیازهای ضروری زندگیِ روزمره تولید و تکثیر میشود. یکی از راههای مطالعۀ فرهنگ جوامع، بررسی ادبیات عامه (فولکوریک) بهویژه ادبیات شفاهی آن جامعه، خاصه مطالعۀ ضربالمثلهاست. جستار حاضر که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهرهگیری از امکانات کتابخانهای نوشته شده است، میکوشد تا به بررسی کارکرد «کوزه» (کلا، پیلک یا پلیکا و گمی در زبان مازندرانی) در ضرب‌المثل‌های مازندرانی و نوع مواجهۀ مردم این استان با آن فراوردۀ سفالین از منظر هنری ـ ادبی بپردازد. نتایج این جستار نشان میدهد که وجود ضرب‌المثل‌های ساختهشده از کوزههای سفالی، با لهجههای مختلف (از شرق تا غرب استان مازندران) نشانگر حضور و وفور این محصول هنری و کاربردی در سراسر استان است. همچنین بررسی مَثل‌های مازندرانی که عمدتاً موجز و دولختیاند، نشان میدهد که آفرینندگان امثال علاقهای به ذکر جنس و نوع خاک و همچنین به تکنیک ساخت و پرداخت (طرحها، تصویرها، رنگها، نقشها و لعابها) کوزهها ندارند و بهجای آن، تأکید و تمرکز را خود برای تولید مفاهیم، بیشتر بر محور همنشینیِ کوزه با دیگر عناصر (غالباً مایعات و غلات) که در دل آن ریخته میشده، نهادهاند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ـ اسکولز، رابرت. (1379). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمۀ فرزانه طاهری، تهران: آگاه.
ـ اسماعیل‌پور، الف. (1381). تیرماسیزّه‌شو (جشن تیرگان) و اسـطورۀ تیـشتر. نامۀ انسان‌شناسی. 1 (1)، 99 ـ 77.
ـ اسماعیل‌زاده، خ.؛ صادقی‌نژاد، ر. و محمد‌زاده، م. (1400). تحلیل ساختار ضرب‌المثل‌های برساخته از سفالینۀ «سبو». فصلنامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی. 13 (47)، 16 ـ 1.
ـ اعظمی سنگسری، چ. (1347). جشن‌های ملی سنگسر. بررسی‌های تاریخی. 3 (5)، صص: 106 ـ 87.
ـ براری، میثم. (1131). سفال و سفالگری در تبرستان 1 (سفال ساری). اصفهان: گل‌دسته.
ـ بهرامی، مهدی. (1327). صنایع ایران ظروف سفالی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـ بینایی، قوام‌الدین. (1393). ضرب‌المثل‌های مازندرانی و اصطلاحات، کنایات، لغات مهجور و زبانزدهای طبری، تهران: میرماه.
ـ پاکزاد، ناهید. (1391). دستبافته‌های روستایی مازندران. بابل: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد مازندران.
ـ پوپ، آرتور اپهام و اکرمن، فیلیس. (1387). سیری در هنر ایران: از دوران پیش از تاریخ تا امروز (سفالگری، خوش-نویسی، کتیبه‌نگاری). ترجمۀ نجف دریابندری و دیگران. جلدهای اول و چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ توحیدی، فائق. (1379). فن و هنر سفالگری. تهران: سمت.
ـ جوادیان کوتنایی، محمود و همکاران. (1380). ضرب‌المثل‌ها (زبانزدها) و کنایه‌های مازندرانی. جلد یک. تهران: اشاره.
ـ حیدری، ن.، عباس‌نژاد سرستی، ر.، و فاضلی، ح. (1397). برهم‌کنش‌های فرهنگی عصر مفرغ مازندران بر پایۀ داده‌های سفالی. 10 (1)، 74 ـ 57.
ـ خورشیدیان میانایی، اسماعیل. (1373). ضرب‌المثل‌ها و اعتقادات مشهور مازندرانی. ساری: شفق.
ـ دبیرسیاقی، محمّد. (1364). گزیدۀ امثال و حکم دهخدا. تهران: تیراژه.
ـ دریایی، علی‌رضا. (1379). گویش تنکابنی به انضمام باورداشت‌ها و نام واژگان. تهران: آیه.
ـ دیوسالار، سکینه. (1382). ضرب‌المثل‌های مازندرانی. آمل: وارش‌وا.
ـ ذوالفقاری، ح. (1388). فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های ایرانی. تهران: معین.
ـ ---------. (1386). هویّت ایرانی و دینی در ضرب‌المثل‌های فارسی. فصلنامۀ مطالعات ملّی. 8 (2)، 52 ـ 27.
ـ دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. دورۀ 15 جلدی. زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی. تهران: مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا.
ـ رفیعی، لیلا. (1377). سفال ایران. تهران: یساولی.
ـ روح الامینی، محمود. (1357). گرد شهر با چراغ در مبانی انسان‌شناسی. تهران: زمان.
ـ زاده‌محمدی، علی و دیگران (1396). سفال‌درمانی. چاپ چهارم. تهران: قطره.
ـ طلایی، پرویز. (1383). تفسیرالمثل‌های مازنی. بابل: مبعث.
ـ شاهسوارانی، و.، و صفاکیش، ح. (1394). چیستی و ماهیت سفال منصوب به نوع آمل. دومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران، آبان‌ماه. دبیرخانۀ دائمی همایش ملی باستان‌شناسی ایران.
ـ عبّاس‌نژاد، ر.، و ذال، م. (1392). تحلیل و گونه‌شناسی سفالینه‌های محوطۀ شمس آل رسول آمل. مجموعه مقاله‌های همایش ملّی هنر تبرستان (گذشته و حال). به‌کوشش مصطفی رستمی. مازندران: دانشگاه مازندران.
ـ عمید، حسن. (1369). فرهنگ عمید. جلد اول. چاپ هفتم. تهران: امیرکبیر.
ـ فشارکی، محمّد. (1379). نقد بدیع. تهران: سمت.
ـ قاسمی، علی‌رضا. (1377). سیری در زبان و شعر مازندرانی. رشت: انتشارات دانشگاه گیلان.
ـ قائمی، کریم‌الله و دیگران. (1377). واژه‌نامۀ بزرگ تبری. تهران: اندیشه‌پرداز.
ـ کریمی، س.، قجریان ماهفروزی، الف. و حسن‌نژاد، ص. (1392). فن‌شناسی و مستندنگاری سفال جویبار. مجموعه مقاله-های همایش ملّی هنر تبرستان (گذشته و حال). به‌کوشش مصطفی رستمی. مازندران: دانشگاه مازندران.
ـ کیانی، محمّدیوسف. (1380). پیشینۀ سفال و سفالگری در ایران. چاپ دوّم. تهران: نسیم دانش.
ـ -------------. (1357). تاریخ هنر معماری ایران در دورۀ اسلامی. چاپ دهم. تهران: سمت.
ـ ماهفروزی، ع. (۱۳۸۶). باستان‌شناسی شرق مازندران با تکیه بر کاوش‌های گوهرتپه، گزارش‌های باستان‌شناسی (7). مجموعه مقالات نهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران. جلد دوم. پژوهشکدۀ سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی.
ـ متّقی‌زاده، ع.، و نیکوبخت، الف. (1393). مقایسۀ ضرب‌المثل‌های فارسی و عربی با موضوع سخن از لحاظ واژگانی، نحوی، بلاغی و معناشناسی. ادبیات تطبیقی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. 6 (10)، 321 ـ 296.
ـ ملک‌شهمیرزادی، صادق. (1378). ایران در پیش از تاریخ. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی.
ـ موسوی کوهپر، س.، و عباس‌نژاد سرستی، ر. (۱۳۸۶). گزارش کاوش‌های باستان‌شناختی در تپۀ کالر کالردشت. فصل اول، ۱۳۸5. تهران: مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی.
ـ مهجوریان نماری، علی‌اکبر. (1384). باورها و بازی‌های مردم مازندران. آمل: شمال.
ـ نصری‌اشرفی، جهان‌گیر. (1398)، دانشنامۀ تبرستان و مازندران. جلد چهارم. تهران: نی.
ـ --------------- و دیگران. (1381). فرهنگ واژگان تبری. جلدهای اول، دوم و سوم. تهران: احیای کتاب.
ـ نعمت‌میر، خوارزم. (1392). زبانزدهای مازندرانی. ساری: شلفین.
ـ نوروزی، م.، و سنمار، م. (1392). بررسی سفال تبرستان در قرون چهارم و پنجم هجری. مجموعه مقاله‌های همایش ملّی هنر تبرستان (گذشته و حال). به‌کوشش مصطفی رستمی. مازندران: دانشگاه مازندران.
ـ مجیدزاده، ی. (1370). باستان‌شناسی و سفال. باستان‌شناسی و تاریخ. 5 (2)، ص 8.
ـ میرهاشمی، ط.، و یعقوبی، ع. (1395). تحلیل و بررسی نماد کوزه در رباعیات خیام. یازدهمین گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی. رشت: دانشگاه گیلان.
ـ هدایت، صادق. (1313). ترانه‌های خیام. به تصحیح صادق هدایت. تهران: جاوی.
ـ همشهری آنلاین: https://www.hamshahrionline.ir/news/485320/.
ـ هویان، آ. (1384). جشن تیرگان یا آب‌پاشان. فصلنامۀ مطالعات ملی. 6 (22)، 153 ـ 135.
ـ یوسفی زیرابی، فریده. (1392). آیین‌های باستانی مازندران. دفتر اول. ساری: شلفین.
-Burney, C. & Lang, D. M. )1971(. The people of the hills: ancient Ararat and Caucasus. London: Widenfeld and Nicholson.
-Cleuziou, S. )1986(. Tureng Tepe and Burnished Grey Ware: a question of frontier. Oriens Antiquus. 25 (3/4): 221-256.
ـ اسماعیل‌پور، الف. (1381). تیرماسیزّه‌شو (جشن تیرگان) و اسـطورۀ تیـشتر. نامۀ انسان‌شناسی. 1 (1)، 99 ـ 77.
ـ اسماعیل‌زاده، خ.؛ صادقی‌نژاد، ر. و محمد‌زاده، م. (1400). تحلیل ساختار ضرب‌المثل‌های برساخته از سفالینۀ «سبو». فصلنامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی. 13 (47)، 16 ـ 1.
ـ اعظمی سنگسری، چ. (1347). جشن‌های ملی سنگسر. بررسی‌های تاریخی. 3 (5)، صص: 106 ـ 87.
ـ براری، میثم. (1131). سفال و سفالگری در تبرستان 1 (سفال ساری). اصفهان: گل‌دسته.
ـ بهرامی، مهدی. (1327). صنایع ایران ظروف سفالی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـ بینایی، قوام‌الدین. (1393). ضرب‌المثل‌های مازندرانی و اصطلاحات، کنایات، لغات مهجور و زبانزدهای طبری، تهران: میرماه.
ـ پاکزاد، ناهید. (1391). دستبافته‌های روستایی مازندران. بابل: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد مازندران.
ـ پوپ، آرتور اپهام و اکرمن، فیلیس. (1387). سیری در هنر ایران: از دوران پیش از تاریخ تا امروز (سفالگری، خوش-نویسی، کتیبه‌نگاری). ترجمۀ نجف دریابندری و دیگران. جلدهای اول و چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ توحیدی، فائق. (1379). فن و هنر سفالگری. تهران: سمت.
ـ جوادیان کوتنایی، محمود و همکاران. (1380). ضرب‌المثل‌ها (زبانزدها) و کنایه‌های مازندرانی. جلد یک. تهران: اشاره.
ـ حیدری، ن.، عباس‌نژاد سرستی، ر.، و فاضلی، ح. (1397). برهم‌کنش‌های فرهنگی عصر مفرغ مازندران بر پایۀ داده‌های سفالی. 10 (1)، 74 ـ 57.
ـ خورشیدیان میانایی، اسماعیل. (1373). ضرب‌المثل‌ها و اعتقادات مشهور مازندرانی. ساری: شفق.
ـ دبیرسیاقی، محمّد. (1364). گزیدۀ امثال و حکم دهخدا. تهران: تیراژه.
ـ دریایی، علی‌رضا. (1379). گویش تنکابنی به انضمام باورداشت‌ها و نام واژگان. تهران: آیه.
ـ دیوسالار، سکینه. (1382). ضرب‌المثل‌های مازندرانی. آمل: وارش‌وا.
ـ ذوالفقاری، ح. (1388). فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های ایرانی. تهران: معین.
ـ ---------. (1386). هویّت ایرانی و دینی در ضرب‌المثل‌های فارسی. فصلنامۀ مطالعات ملّی. 8 (2)، 52 ـ 27.
ـ دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. دورۀ 15 جلدی. زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی. تهران: مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا.
ـ رفیعی، لیلا. (1377). سفال ایران. تهران: یساولی.
ـ روح الامینی، محمود. (1357). گرد شهر با چراغ در مبانی انسان‌شناسی. تهران: زمان.
ـ زاده‌محمدی، علی و دیگران (1396). سفال‌درمانی. چاپ چهارم. تهران: قطره.
ـ طلایی، پرویز. (1383). تفسیرالمثل‌های مازنی. بابل: مبعث.
ـ شاهسوارانی، و.، و صفاکیش، ح. (1394). چیستی و ماهیت سفال منصوب به نوع آمل. دومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران، آبان‌ماه. دبیرخانۀ دائمی همایش ملی باستان‌شناسی ایران.
ـ عبّاس‌نژاد، ر.، و ذال، م. (1392). تحلیل و گونه‌شناسی سفالینه‌های محوطۀ شمس آل رسول آمل. مجموعه مقاله‌های همایش ملّی هنر تبرستان (گذشته و حال). به‌کوشش مصطفی رستمی. مازندران: دانشگاه مازندران.
ـ عمید، حسن. (1369). فرهنگ عمید. جلد اول. چاپ هفتم. تهران: امیرکبیر.
ـ فشارکی، محمّد. (1379). نقد بدیع. تهران: سمت.
ـ قاسمی، علی‌رضا. (1377). سیری در زبان و شعر مازندرانی. رشت: انتشارات دانشگاه گیلان.
ـ قائمی، کریم‌الله و دیگران. (1377). واژه‌نامۀ بزرگ تبری. تهران: اندیشه‌پرداز.
ـ کریمی، س.، قجریان ماهفروزی، الف. و حسن‌نژاد، ص. (1392). فن‌شناسی و مستندنگاری سفال جویبار. مجموعه مقاله-های همایش ملّی هنر تبرستان (گذشته و حال). به‌کوشش مصطفی رستمی. مازندران: دانشگاه مازندران.
ـ کیانی، محمّدیوسف. (1380). پیشینۀ سفال و سفالگری در ایران. چاپ دوّم. تهران: نسیم دانش.
ـ -------------. (1357). تاریخ هنر معماری ایران در دورۀ اسلامی. چاپ دهم. تهران: سمت.
ـ ماهفروزی، ع. (۱۳۸۶). باستان‌شناسی شرق مازندران با تکیه بر کاوش‌های گوهرتپه، گزارش‌های باستان‌شناسی (7). مجموعه مقالات نهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران. جلد دوم. پژوهشکدۀ سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی.
ـ متّقی‌زاده، ع.، و نیکوبخت، الف. (1393). مقایسۀ ضرب‌المثل‌های فارسی و عربی با موضوع سخن از لحاظ واژگانی، نحوی، بلاغی و معناشناسی. ادبیات تطبیقی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. 6 (10)، 321 ـ 296.
ـ ملک‌شهمیرزادی، صادق. (1378). ایران در پیش از تاریخ. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی.
ـ موسوی کوهپر، س.، و عباس‌نژاد سرستی، ر. (۱۳۸۶). گزارش کاوش‌های باستان‌شناختی در تپۀ کالر کالردشت. فصل اول، ۱۳۸5. تهران: مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی.
ـ مهجوریان نماری، علی‌اکبر. (1384). باورها و بازی‌های مردم مازندران. آمل: شمال.
ـ نصری‌اشرفی، جهان‌گیر. (1398)، دانشنامۀ تبرستان و مازندران. جلد چهارم. تهران: نی.
ـ --------------- و دیگران. (1381). فرهنگ واژگان تبری. جلدهای اول، دوم و سوم. تهران: احیای کتاب.
ـ نعمت‌میر، خوارزم. (1392). زبانزدهای مازندرانی. ساری: شلفین.
ـ نوروزی، م.، و سنمار، م. (1392). بررسی سفال تبرستان در قرون چهارم و پنجم هجری. مجموعه مقاله‌های همایش ملّی هنر تبرستان (گذشته و حال). به‌کوشش مصطفی رستمی. مازندران: دانشگاه مازندران.
ـ مجیدزاده، ی. (1370). باستان‌شناسی و سفال. باستان‌شناسی و تاریخ. 5 (2)، ص 8.
ـ میرهاشمی، ط.، و یعقوبی، ع. (1395). تحلیل و بررسی نماد کوزه در رباعیات خیام. یازدهمین گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی. رشت: دانشگاه گیلان.
ـ هدایت، صادق. (1313). ترانه‌های خیام. به تصحیح صادق هدایت. تهران: جاوی.
ـ همشهری آنلاین: https://www.hamshahrionline.ir/news/485320/.
ـ هویان، آ. (1384). جشن تیرگان یا آب‌پاشان. فصلنامۀ مطالعات ملی. 6 (22)، 153 ـ 135.
ـ یوسفی زیرابی، فریده. (1392). آیین‌های باستانی مازندران. دفتر اول. ساری: شلفین.
-Burney, C. & Lang, D. M. )1971(. The people of the hills: ancient Ararat and Caucasus. London: Widenfeld and Nicholson.
-Cleuziou, S. )1986(. Tureng Tepe and Burnished Grey Ware: a question of frontier. Oriens Antiquus. 25 (3/4): 221-256.
