ناگفته‌های داستانِ «ضحاک» به روایت نقالان
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
گروه زبان و ادبیات فارسی- دانشکده علوم انسانی- دانشگاه آیت الله بروجردی- بروجرد - ایران
چکیده
از بین همه منابعِ پیش و پس از اسلام که به زندگی و شخصیت ضحاک پرداخته‌اند، مفصّل‌ترین و متنوع‌ترین روایت‌ها، مربوط به روایت‌های نقالانِ شاهنامه است. این روایات اگرچه از نظر ساختار و چارچوبِ کُلّی، دنباله‌رو شاهنامه فردوسی‌اند، ولی در آن‌ها، داستان‌ها و اشاراتی بسیار بدیع و نادر دیده می‌شود که در منابعِ کهن، به‌ندرت نمونه‌هایی از آن را می‌توان یافت. این پژوهش که به روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع حماسی، تاریخی و طومارهای نقالی ـ طومارهایِ چاپ‌شده و برخی دستنویس‌های نقالی که هنوز به چاپ نرسیده‌اند ـ صورت پذیرفته است، به ناگفته‌هایی از داستان ضحاک در روایات نقالان می‌پردازد و داستان‌ها و اشاراتی را بازگو می‌کند که در شاهنامه و ادب پهلوانی، بی‌پیشینه است. نتیجه پژوهش نشان‌دهنده آن است که ناگفته‌های داستانِ ضحاک به روایت نقالان، یا از ابداعات قصه‌گویان و نقالان‌اند، یا در برخی اشاراتِ متون کهنی غیر از شاهنامه ریشه دارند که تغییرِ شکل داده و به طومارهای نقالی راه یافته‌اند، و یا از داستان‌هایِ شخصیت‌های حماسی و اسطوره‌ای الگوبرداری کرده‌اند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
1. آشنا، لاله، (1398). «مقایسة روایت نخستین‌دیدار گرشاسب با ضحاک در گرشاسب‌نامه با روایت‌های مشابه آن در طومارهای نقالی»، چهارمین همایش نگاهی نو به ربان و ادبیات عامه: 59-80.
2. آیدنلو، سجاد. (1388). «نکته‌هایی از روایات پایان کار ضحاک»، فصلنامۀ کاوش‌نامه، سال دهم، شماره 18: صص 48-9.
3. ابن اثیر، عزالدین، (1370). تاریخ کامل، ترجمۀ سید حسین روحانی، جلد اول، تهران: اساطیر.
4. ابن بلخی، (1385). فارس‌نامه، تصحیح گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون، تهران، اساطیر.
5. اردستانی رستمی، حمیدرضا. (1396). «چرا رستم از سوی مادر ضحاک‌نژاد است؟». کهن‌نامه ادب پارسی. سال 8. شماره 1. (23): 49-69.
6. اردکانی، پورچیسا. (1399). سودگرنامه. تهران: روزآمد.
7. ارژنگی، کامران؛ یاحقی، محمدجعفر. (1399). «بررسی برخی منابع مکتوب روایات زریری در داستان‌های مشترک شاهنامة نقالان با شاهنامة فردوسی». زبان و ادب فارسی. سال 73. شماره 242: 59-84.
8. بهار، مهرداد. (1381). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: نشر آگه.
9. تاریخ سیستان، (1381). تصحیح محمدتقی بهار، تهران: انتشارات معین.
10. توکل بیگ1 . تاریخ دلگشای شمشیرخانی. نسخه خطی. محفوظ ددر کتابخانة ملی ایران. شماره ثبت 817488.
11. توکل بیگ2 . تاریخ دلگشای شمشیرخانی. نسخه خطی. محفوظ ددر کتابخانة ملی ایران. شماره ثبت 815269
12. ثعالبی نیشابوری، عبدالملک بن محمدبن اسماعیل، (1368). تاریخ ثعالبی (غررالاخبار)، ترجمۀ محمد فضائلی، تهران: نشر نقره.
13. خالقی مطلق، جلال (1378). «اشتقاق‌سازی عامیانه در شاهنامه». ایران‌شناسی. سال 11. شماره 41: 158-165.
14. خواندمیر. (1380). تاریخ حبیب‌السیر. به کوشش محمد دبیر سیاقی. 4 جلد. تهران: خیام.
15. خورناستی، موسس، (1380). تاریخ ارمنستان، ترجمۀ ادیک باغداساریان، تهران: احسان.
16. داگلاس. (1384). ئی چینگ (کتاب تقدیرات). پیشگفتار کارل گوستاو یونگ. ترجمة سودابه فضائلی. تهران: ثالث.
17. دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود، (1390). اخبار الطّوال، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
18. روایت پهلوی، (1367). ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
19. زریری اصفهانی، عباس شاهنامه نقالان، (1396). ، ویرایش جلیل دوستخواه، تهران: ققنوس.
20. زند بهمن یسن. (1370). ترجمة محمدتقی راشد محصل. تهران: موسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
21. زنر، آر. سی. (1388). زروان (معمای زرتشی‌گری). ترجمه تیمور قادری، تهران: انتشارات مهتاب.
22. سعیدی، سید مصطفی. ( 1399). طومار شاهنامه. تهران: خوشنگار.
23. شاهنامۀ هفت لشکر (1400). تصحیح و توضیحات محمد جعفری قنواتی و زهرا محمد حسنی صغری. تهران: خاموش.
24. شهنامة هفت [ لشکر]. نسخه خطی. محفوظ ددر کتابخانة ملی ایران باعنوان « شاهنامه منثور». شماره ثبت 35179-5
25. شاهنامه منثور1 . نسخه خطی. محفوظ ددر کتابخانة ملی ایران. شماره ثبت 29742-5.
26. شاهنامه منثور2 . نسخه خطی. محفوظ ددر کتابخانة ملی ایران. شماره ثبت 9417-5.
27. شاهنامه منثور 3 . نسخه خطی. محفوظ ددر کتابخانة ملی ایران. شماره ثبت 17728-5.
28. شاهنامه منثور 4 . نسخه خطی. محفوظ ددر کتابخانة ملی ایران. شماره ثبت 24990-5.
29.
30. طبری، محمد بن جریر، (1375). تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
31. طومار نقالی شاهنامه. (1391). ویرایش سجاد آیدنلو. تهران: به‌نگار.
32. عناصری، جابر (1387). شناخت اساطیر ایران. تهران: سروش.
33. فردوسی، ابوالقاسم، (1396). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق و ابوالفضل خطیبی، دفتر هفتم، تهران: مرکز دایره‌المعارف اسلامی.
34. فرنبغ دادگی. (1385). بندهش. گزارش مهرداد بهار، تهران: توس، چاپ سوم.
35.
36. هفت لشکر (1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مدائنی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
37. کوارد،هرولد؛ ابر، ایرنه.( 1389) یونگ، بوبر و تائوئیزم، ترجمه ابراهیم موسی پور، تهران: نشر جوانه توس.
38. مجمل التواریخ و القصص، (1389). تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: اساطیر.
39. مسعودی، علی بن الحسین، (1382). مروج الذهب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج 1، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
40. مشکین، حسین بابا. (1386). مشکین‌نامه. به اهتمام داود فتحعلی بیگی. تهران: نمایش.
41. مقدسی، مطهربن طاهر، (1374). آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: نشر آگه.
42. مینوی خرد. (1354). ترجمۀ احمد تفضلی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
43. وندیداد. (1385). ترجمه و پژوهش هاشم رضی. 2 ج. تهران: انتشارات بهجت.
44. ویسپرد. (1381). گزارش ابراهیم پور‌داود. تهران: اساطیر.
45. یسنا. (1387). تفسیر و تألیف ابراهیم‌پور داود. تهران: اساطیر.
46. یشتها. (1377). تفسیر و تألیف ابراهیم پور‌داود. 2 ج، تهران: اساطیر.
2. آیدنلو، سجاد. (1388). «نکته‌هایی از روایات پایان کار ضحاک»، فصلنامۀ کاوش‌نامه، سال دهم، شماره 18: صص 48-9.
3. ابن اثیر، عزالدین، (1370). تاریخ کامل، ترجمۀ سید حسین روحانی، جلد اول، تهران: اساطیر.
4. ابن بلخی، (1385). فارس‌نامه، تصحیح گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون، تهران، اساطیر.
5. اردستانی رستمی، حمیدرضا. (1396). «چرا رستم از سوی مادر ضحاک‌نژاد است؟». کهن‌نامه ادب پارسی. سال 8. شماره 1. (23): 49-69.
6. اردکانی، پورچیسا. (1399). سودگرنامه. تهران: روزآمد.
7. ارژنگی، کامران؛ یاحقی، محمدجعفر. (1399). «بررسی برخی منابع مکتوب روایات زریری در داستان‌های مشترک شاهنامة نقالان با شاهنامة فردوسی». زبان و ادب فارسی. سال 73. شماره 242: 59-84.
8. بهار، مهرداد. (1381). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: نشر آگه.
9. تاریخ سیستان، (1381). تصحیح محمدتقی بهار، تهران: انتشارات معین.
10. توکل بیگ1 . تاریخ دلگشای شمشیرخانی. نسخه خطی. محفوظ ددر کتابخانة ملی ایران. شماره ثبت 817488.
11. توکل بیگ2 . تاریخ دلگشای شمشیرخانی. نسخه خطی. محفوظ ددر کتابخانة ملی ایران. شماره ثبت 815269
12. ثعالبی نیشابوری، عبدالملک بن محمدبن اسماعیل، (1368). تاریخ ثعالبی (غررالاخبار)، ترجمۀ محمد فضائلی، تهران: نشر نقره.
13. خالقی مطلق، جلال (1378). «اشتقاق‌سازی عامیانه در شاهنامه». ایران‌شناسی. سال 11. شماره 41: 158-165.
14. خواندمیر. (1380). تاریخ حبیب‌السیر. به کوشش محمد دبیر سیاقی. 4 جلد. تهران: خیام.
15. خورناستی، موسس، (1380). تاریخ ارمنستان، ترجمۀ ادیک باغداساریان، تهران: احسان.
16. داگلاس. (1384). ئی چینگ (کتاب تقدیرات). پیشگفتار کارل گوستاو یونگ. ترجمة سودابه فضائلی. تهران: ثالث.
17. دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود، (1390). اخبار الطّوال، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
18. روایت پهلوی، (1367). ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
19. زریری اصفهانی، عباس شاهنامه نقالان، (1396). ، ویرایش جلیل دوستخواه، تهران: ققنوس.
20. زند بهمن یسن. (1370). ترجمة محمدتقی راشد محصل. تهران: موسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
21. زنر، آر. سی. (1388). زروان (معمای زرتشی‌گری). ترجمه تیمور قادری، تهران: انتشارات مهتاب.
22. سعیدی، سید مصطفی. ( 1399). طومار شاهنامه. تهران: خوشنگار.
23. شاهنامۀ هفت لشکر (1400). تصحیح و توضیحات محمد جعفری قنواتی و زهرا محمد حسنی صغری. تهران: خاموش.
24. شهنامة هفت [ لشکر]. نسخه خطی. محفوظ ددر کتابخانة ملی ایران باعنوان « شاهنامه منثور». شماره ثبت 35179-5
25. شاهنامه منثور1 . نسخه خطی. محفوظ ددر کتابخانة ملی ایران. شماره ثبت 29742-5.
26. شاهنامه منثور2 . نسخه خطی. محفوظ ددر کتابخانة ملی ایران. شماره ثبت 9417-5.
27. شاهنامه منثور 3 . نسخه خطی. محفوظ ددر کتابخانة ملی ایران. شماره ثبت 17728-5.
28. شاهنامه منثور 4 . نسخه خطی. محفوظ ددر کتابخانة ملی ایران. شماره ثبت 24990-5.
29.
30. طبری، محمد بن جریر، (1375). تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
31. طومار نقالی شاهنامه. (1391). ویرایش سجاد آیدنلو. تهران: به‌نگار.
32. عناصری، جابر (1387). شناخت اساطیر ایران. تهران: سروش.
33. فردوسی، ابوالقاسم، (1396). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق و ابوالفضل خطیبی، دفتر هفتم، تهران: مرکز دایره‌المعارف اسلامی.
34. فرنبغ دادگی. (1385). بندهش. گزارش مهرداد بهار، تهران: توس، چاپ سوم.
35.
36. هفت لشکر (1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مدائنی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
37. کوارد،هرولد؛ ابر، ایرنه.( 1389) یونگ، بوبر و تائوئیزم، ترجمه ابراهیم موسی پور، تهران: نشر جوانه توس.
38. مجمل التواریخ و القصص، (1389). تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: اساطیر.
39. مسعودی، علی بن الحسین، (1382). مروج الذهب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج 1، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
40. مشکین، حسین بابا. (1386). مشکین‌نامه. به اهتمام داود فتحعلی بیگی. تهران: نمایش.
41. مقدسی، مطهربن طاهر، (1374). آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: نشر آگه.
42. مینوی خرد. (1354). ترجمۀ احمد تفضلی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
43. وندیداد. (1385). ترجمه و پژوهش هاشم رضی. 2 ج. تهران: انتشارات بهجت.
44. ویسپرد. (1381). گزارش ابراهیم پور‌داود. تهران: اساطیر.
45. یسنا. (1387). تفسیر و تألیف ابراهیم‌پور داود. تهران: اساطیر.
46. یشتها. (1377). تفسیر و تألیف ابراهیم پور‌داود. 2 ج، تهران: اساطیر.
