نقش هویت‌گرایی ایرانیان در حفظ زبان فارسی و پیدایی شاهنامه در دوران غزنوی و سلجوقی
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
مدرس دانشگاه فرهنگیان گیلان، پردیس امام علی(ع)، واحد رودسر
2
استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران.
چکیده
Copyright: © 2025 by the authors. Submitted for possible open access publication under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution (CC BY -NC) license https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).
با قدرت گرفتن عامل ترک و عرب و سیطرۀ سیاسی و دینی بر ایران، عامۀ ایرانی با درک خطر فروپاشی هویتی، در کنشی جمعی به تقابل هویتی با قوم غالب برآمدند. اصلی‌ترین نمود این رویارویی در میدان زبان شکل گرفت و به برساختی از کنش‌های زبانی انجامید که شاهکار آن شاهنامه بود. در این جستار به کمک نظریۀ تاریخ ذهنیت‌ها که با یافتن نشانه‌های اندیشگانی از میان منابع ادبی و تاریخی و تفسیر آن‌ها به تبیین روح زمانه و روح ملی در برهه‌های تاریخی می‌پردازد، به روش توصیفی ـ تحلیلی، با معرفی نمونه‌هایی از تلاش‌های زبانی عامۀ ایرانی در دوران غزنوی و سلجوقی، نقش عامه و هویت‌گرایی ایرانیان در حفظ و بقای زبان فارسی، تبیین شده است. از نتایج پژوهش برمی‌آید در تقابل هویتی میان ایرانیان با قوم غالب که با تعصبات دینی حاکمان و نگاه برتری‌جویانۀ اعراب همراه بود، هویت‌گرایی عامۀ ایرانی به حفظ زبان به‌مثابۀ عامل وحدت‌بخش ملی در کنار دیگر مؤلفه‌های هویتی چون فرهنگ، باور و آیین‌های ایرانی منجر شد. این تلاش در کنش‌های زبانی متعدد ظاهر شده و درنهایت به پیدایی و رواج شاهنامه، به‌عنوان مجموعۀ فرهنگ و هویت ملی، در میدان زبان منجر شد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آرزومند لیالکل، م. (1401). تحلیل تأثیر شاهنامه بر نام‌گذاری‌های دوران غزنوی و سلجوقی به کمک نظریۀ تاریخ ذهنیت‌ها. فصلنامۀ علمی – تخصصی مطالعات زبان فارسی (شفای دل سابق). س 5، ش 12، 29-44.
آرزومند لیالکل، م. (1400). تحلیل نقش شاهنامه در ذهن و زبان ایرانی در دورۀ غزنوی و سلجوقی بر اساس نظریۀ تاریخ ذهنیت. رسالۀ دکتری رشتۀ زبان و ادبیات فارسی. قزوین. دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره).
آرزومند لیالکل، م.، قاسم‌زاده، ع. (1402). تحلیل تأثیر ذهنیت عامه نسبت به اصالت نژادی در حکمرانی غزنویان و سلجوقیان. دوماهنامۀ علمی- پژوهشی فرهنگ و ادبیات عامه. س 11، ش 51، 1 -34.
ابن‌مسکویه‌رازی، ا. (1376). تجارب الامم جلد اول. ترجمۀ ع منزوی. تهران: توس.
ابن‌مسکویه‌رازی، ا. (1374). جاویدان‌خرد. ترجمۀ شوشتری، ت. مصحح ثروتیان، ب. تهران: مؤسسۀ فرهنگ کاوش.
احمدی، ح. (1388). بنیادهای هویت ملی ایرانی. تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
استنفورد، م.(1387). درآمدی بر فلسفه تاریخ. ترجمۀ گل‌محمدی، ا. تهران: نشر نی.
انوری، ح. (1373). اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی. تهران: سخن.
برک، پ.(1389). تاریخ فرهنگی چیست؟. ترجمۀ فاضلی، ن.، قلیچ،م. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
بیهقی، ا. (1390). تاریخ بیهقی. جلد سوم. به کوشش خطیب‌رهبر، خ. تهران: نشر مهتاب.
تجارب الامم فی الاخبار ملوک العرب و العجم. (1373). به تصحیح انزابی‌نژاد، ر.، کلانتری، ی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
جرفاذقانی، ا. (1374). ترجمۀ تاریخ یمینی. به تصحیح شعار، ج. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
رستگار فسایی، م. (1381). فردوسی و هویت‌شناسی ایرانی (مجموعه مقالات دربارۀ شاهنامۀ فردوسی). تهران: طرح نو.
زند، ز. (1402). تداوم اندیشۀ ایرانشهری و هویت ایرانی در دورۀ آل‌بویه (با نگاهی به جاویدان خرد مسکویه رازی). در مجموعه مقالات همایش ملی آل‌بویه در تاریخ و فرهنگ ابران و جهان اسلام. به کوشش ع پناهی، گیلان، نشر سپبدرود.
دینوری، ا. (1384). امامت و سیاست(تاریخ خلفا). ترجمۀ طباطبایی،ن. تهران: ققنوس.
شارتیه، ر. (1377). تاریخ فرهنگی؛ رابطۀ فلسفه و تاریخ. ترجمۀ نوذری، ح. تاریخ معاصر ایران. س 2، ش 6، 101- 130
صفا، ذ. (1369). تاریخ ادبیات در ایران (جلد اول – از آغاز عهد اسلامی تا دورۀ سلجوقی). تهران: فردوس
فرخی سیستانی، ا. (1335). دیوان حکیم فرخی سیستانی. به کوشش دبیرسیاقی، م. تهران: اقبال.
قزوینی رازی، ع. (1358). النقض معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض. به تصحیح محدث ارموی، ج. تهران: انجمن آثار ملی.
مختاری‌غزنوی، ع. (1377). شهریارنامه. به کوشش و اهتمام بیگدلی، غ. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مقدسی، ا. (1361). احسن‌التقاسیم فی معرفه‌الاقالیم. ترجمۀ منزوی، ع. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
مینوی. م. (1354). فردوسی و شعر او. تهران: کتاب فروشی دهخدا.
هرتسفلد، ا. (1304). آثار ملی ایران. تهران: مطبعۀ مجلس.
یوسف و زلیخا. (1344ق)، تصحیح ادیب شیرازی، م. بمبئی: مطبۀ مظفری.
References
Burke, P. (1998). Mentalities. In Global Encyclopedia of Historical Writing: K – Z. Taylor & Francis.
آرزومند لیالکل، م. (1400). تحلیل نقش شاهنامه در ذهن و زبان ایرانی در دورۀ غزنوی و سلجوقی بر اساس نظریۀ تاریخ ذهنیت. رسالۀ دکتری رشتۀ زبان و ادبیات فارسی. قزوین. دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره).
آرزومند لیالکل، م.، قاسم‌زاده، ع. (1402). تحلیل تأثیر ذهنیت عامه نسبت به اصالت نژادی در حکمرانی غزنویان و سلجوقیان. دوماهنامۀ علمی- پژوهشی فرهنگ و ادبیات عامه. س 11، ش 51، 1 -34.
ابن‌مسکویه‌رازی، ا. (1376). تجارب الامم جلد اول. ترجمۀ ع منزوی. تهران: توس.
ابن‌مسکویه‌رازی، ا. (1374). جاویدان‌خرد. ترجمۀ شوشتری، ت. مصحح ثروتیان، ب. تهران: مؤسسۀ فرهنگ کاوش.
احمدی، ح. (1388). بنیادهای هویت ملی ایرانی. تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
استنفورد، م.(1387). درآمدی بر فلسفه تاریخ. ترجمۀ گل‌محمدی، ا. تهران: نشر نی.
انوری، ح. (1373). اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی. تهران: سخن.
برک، پ.(1389). تاریخ فرهنگی چیست؟. ترجمۀ فاضلی، ن.، قلیچ،م. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
بیهقی، ا. (1390). تاریخ بیهقی. جلد سوم. به کوشش خطیب‌رهبر، خ. تهران: نشر مهتاب.
تجارب الامم فی الاخبار ملوک العرب و العجم. (1373). به تصحیح انزابی‌نژاد، ر.، کلانتری، ی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
جرفاذقانی، ا. (1374). ترجمۀ تاریخ یمینی. به تصحیح شعار، ج. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
رستگار فسایی، م. (1381). فردوسی و هویت‌شناسی ایرانی (مجموعه مقالات دربارۀ شاهنامۀ فردوسی). تهران: طرح نو.
زند، ز. (1402). تداوم اندیشۀ ایرانشهری و هویت ایرانی در دورۀ آل‌بویه (با نگاهی به جاویدان خرد مسکویه رازی). در مجموعه مقالات همایش ملی آل‌بویه در تاریخ و فرهنگ ابران و جهان اسلام. به کوشش ع پناهی، گیلان، نشر سپبدرود.
دینوری، ا. (1384). امامت و سیاست(تاریخ خلفا). ترجمۀ طباطبایی،ن. تهران: ققنوس.
شارتیه، ر. (1377). تاریخ فرهنگی؛ رابطۀ فلسفه و تاریخ. ترجمۀ نوذری، ح. تاریخ معاصر ایران. س 2، ش 6، 101- 130
صفا، ذ. (1369). تاریخ ادبیات در ایران (جلد اول – از آغاز عهد اسلامی تا دورۀ سلجوقی). تهران: فردوس
فرخی سیستانی، ا. (1335). دیوان حکیم فرخی سیستانی. به کوشش دبیرسیاقی، م. تهران: اقبال.
قزوینی رازی، ع. (1358). النقض معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض. به تصحیح محدث ارموی، ج. تهران: انجمن آثار ملی.
مختاری‌غزنوی، ع. (1377). شهریارنامه. به کوشش و اهتمام بیگدلی، غ. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مقدسی، ا. (1361). احسن‌التقاسیم فی معرفه‌الاقالیم. ترجمۀ منزوی، ع. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
مینوی. م. (1354). فردوسی و شعر او. تهران: کتاب فروشی دهخدا.
هرتسفلد، ا. (1304). آثار ملی ایران. تهران: مطبعۀ مجلس.
یوسف و زلیخا. (1344ق)، تصحیح ادیب شیرازی، م. بمبئی: مطبۀ مظفری.
References
Burke, P. (1998). Mentalities. In Global Encyclopedia of Historical Writing: K – Z. Taylor & Francis.
