تبیین معناشناختی عناصر معماری در روایتگری منقوش و منظوم (با تمرکز بر وجوه عامیانه در نگارۀ بهزاد و داستان گنبد فیروزۀ نظامی)
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
دانشگاه آزاد اسلامی چالوس
چکیده
پژوهش حاضر بر آن است تا با تمرکز بر وجوه عامیانه در نگارۀ بهزاد و داستان گنبد فیروزۀ نظامی، به تبیین معناشناختی عناصر معماری در روایتگری منقوش و منظوم ایرانی بپردازد. برای رسیدن به این هدف، نخست با ارائۀ تعاریف اجمالی و کاربردی از مفاهیم کلیدی مورد نظر ـ مشتمل بر عناصر معماری، روایت، وجوه عامیانه، معناشناسی ـ حدود نظری و محتوایی پژوهش تعیین می‌شود. سپس با تکیه بر نقاط اشتراک، دو اثر محوری ـ نگارۀ کمال‌الدین بهزاد و داستان گنبد فیروزۀ نظامی ـ مورد بررسی و بازخوانی قرار خواهد گرفت. در ادامه، نقشۀ راه پژوهش براساس پرسش کلیدی بحث مبنی بر چگونگی یافتن نقش و جایگاه عناصر معماری ـ مشخصاً گنبد و رنگ ـ در فرایند روایتگری ترسیم و برای پاسخ دادن به آن، فرایندی سه‌مرحله‌ای، براساس آرای نشانهمعناشناختی شعیری و کوتس، تدوین و اجرایی می‌شود. در مرحلۀ اول، ادبیات و معماری به‌مثابۀ دو دستگاه روایتگر تعریف می‌شوند. سپس، هم‌زمان با خوانش نگاره و داستان، وجوه عامیانۀ هر اثر استخراج می‌شود و مورد بررسی قرار می‌گیرد. در گام سوم، یافته‌های پژوهش به صورت موازی بررسی و ارزیابی می‌شود. نتایج پژوهش شاخص‌های دوازده‌گانۀ معماری روایی و شاخص‌های هشت‌گانۀ ادبیات عامه را به دست داده است. همچنین، با توجه به محتوای روایی و نمادین، فضا، تداعی، تداعی تخیل، ساختن حال یا خلق اکنون، بهره‌مندی از تنش، در سه ساحت زمینه، استفاده و شیوۀ روایت، میتوان وجوه مرتبط با ادبیات عامه را در گسترۀ مورد بررسی پژوهش دریافت و تحلیل کرد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آذرلی، غلامرضا (1387)، فرهنگ واژگان گویش‌های ایران، تهران.
بلدی، رضا، عالمی، بابک و کمالی زارچی، صدیقه. (1402). جست‌وجوی وجوه معمارانه در هفت‌پیکر نظامی گنجوی. هنر و تمدن شرق، 11(41)، 46-59.
بمانیان، محمدرضا؛ سیلوایه، سونیا (1391)، بررسی نقش گنبد در شکل‌دهی به مرکزیت معماری مسجد، فصلنامۀ معماری و شهرسازی آرمان شهر، دوره 5 ،ش9، صص 19-30.
بن یوسف، الیاس (1386)، کلیات نظامی گنجوی "حکیم نظامی گنجوی": هفت پیکر- شرفنامه – اقبالنامه، به تصحیح و حواشی وحید دستگردی، تهران: زوار.
بورکهارت، تیتوس (١٣٨7)، مبانی هنر اسلامی، ترجمه و تدوین امیر نصری، تهران: حقیقت.
پبرنیا، محمد کریم (1365)، مجموعه سخنرانی‌ها در دفتر حفاظت آثار باستانی تهران.
پیرنیا، محمدکریم، غلامحسین معماریان، علی محمد رنجبر کرمانی، محمدرضا طالبی (1384)، آشنایی با معماری اسلامی ایران، نشر سروش دانش.
خلیلی، حسین؛ مهدی منتظرقائم و سارا مصفا (1395)، پارامترهای انگیزشی مصرف کالاهای هنری در ایران، فصلنامه مطالعات اقتصاد، مدیریت مالی و حسابداری .
دستگردی، وحید، (1377)،تصحیح هفت پیکر، تهران، نشر قطره.
رحیمی اتانی، سمیرا؛ بذرافکن، کاوه؛ رئیسی، ایمان (1397). شیوۀ نوین خوانش متن معماری مبتنی بر نظریۀ بینامتنیت: (نمونۀ موردی: مسجد الغدیر).
زرین کوب، عبدالحسین (1395)، پیر گنجه، در جستجوی ناکجاآباد، تهران: نشر سخن.
سجودی، فرزان (1390)، نشانه‌شناسی، نظریه و عمل، تهران، نشر علم.
سودآور، ابو العلاء (۱۳۷۶). نگارگری در دوران صفویه، فصلنامه هنر، شماره ۲۹، صص ۱۲۵-۱۷8.
• شعیری، حمیدرضا (1391). نشانه-معناشناسی دیداری: نظریه و تحلیل گفتمان هنری، تهران: سخن.
طباطبایی، زینب، محمد مهدی همتی، (1392)، نمادها ونشانه‌های زیبایی‌شناسی در معماری ایرانی-اسلامی، اولین همایش ملی جغرافیا، شهرسازی و توسعه پایدار.
فلامکی، محمد منصور (1391)، اصل‌ها و خوانش معماری ایرانی، تهران: نشر فضا.
قاسمی پرشکوه، سعید، وفایی، عباسعلی (1393)، سیمای پیامبر اکرم (ص) به عنوان انسان کامل و کمال انسانی در خمسۀ نظامی گنجوی، منبع: متن شناسی ادب فارسی سال ششم بهار ۱۳۹۳ ش ۱ (پیاپی ۲۱).
قاسمی‌نیا، مازیار؛ سلطان زاده، رئیسی. (2021). بِینامعماری: تبیین روابط میان یک اثر معماری با آثار دیگر بر پایۀ رویکرد بینامتنیت. ماهنامۀ نامۀ معماری و شهرسازی.
گری، بازیل (1392)، نقاشی ایران، مترجم عربعلی شروه، تهران، نشر دنیای نو.
گیرو، پی یر (1382)، نشانه‌شناسی، مترجم مجید محمدی تهران چ 2.
لوچر، ماکس. (1378). روان‌شناسی رنگ ها. ترجمۀ نغمۀ صفاریان. تهران: حکایت.
محمدی، علی و علی اصغرزاده (1396) پرسپکتیو شناختی و استعاره‌های زبانی در معماری معاصر ایران، فصلنامۀ هویت شهر، 31، صص 83-94.
معین، محمد (1384)، تحلیل هفت پیکر نظامی، تهران: معین.
مؤذنی، علی محمد؛ نظری، ماه (1388)، تحلیل داستان گنبد فیروزه‌ای از هفت پیکر نظامی و افسونگری نفس اماره، فصلنامۀ تخصصی زبان و ادبیات فارسی، دورۀ 1، 1، صص 112-136.
نژاد ابراهیمی، احد؛ قره بگلو، مینو؛ وفایی، مسعود (1397)، عوامل موثر بر ارتباط و نشانه‌شناسی در معماری، نشریۀ جاویدان خرد، 34.
Allen, G. (2021). Intertextuality. Routledge.
Aristotle. (2001). Physics. Clarendon Press.
Bally, C., Sechehaye, A., & Riedlinger, A. (1960). Ferdinand de Saussure: Courses in General Linguistics.
Barthes, R. (1977). Image, Music, Text. Fontana Press.
Bruner, J. (1991). The narrative construction of reality. Critical inquiry, 18(1), 1-21.
Clayton, J. B. (1991). Influence and Intertextuality in Literary History. Univ of Wisconsin Press.
Descartes, R. (1996). Meditations on First Philosophy. Cambridge University Press.
Ebrahimi, M., & Mirzaei, H. (2019). Interwoven narratives in Iranian historical houses: A study of layered meanings. Journal of Architectural History, 12(3), 45-62.
Gruber, C. J. (2013). The Islamic Manuscript Tradition: Ten Centuries of Book Arts in Indiana University Collections. Indiana University Press.
Heidegger, M. (1962). Being and Time. Harper & Row.
Hillenbrand, R. (1999). Islamic Art and Architecture. Thames & Hudson.
Husserl, E. (1991). On the Phenomenology of the Consciousness of Internal Time (1893-1917). Springer.
Khan, S., & Tajbakhsh, S. (2021). Phenomenology of traditional Iranian courtyards: Cultural values and social interactions. Phenomenology and Architecture Journal, 8(1), 73-88.
Kristeva, J. (1980). Desire in Language: A Semiotic Approach to Literature and Art. Columbia University Press.
Lefebvre, H. (1991). The Production of Space. Blackwell.
León, C. (2016). An Architecture of Narrative Memory. Biologically inspired cognitive architectures, 16, 19-33.
Lotman, Y. M. (1990). Universe of the Mind: A Semiotic Theory of Culture. I.B.Tauris.
Lyu, F. (2019). Architecture as Spatial Storytelling: Mediating human knowledge of the world, humans and architecture. Frontiers of Architectural Research, 8(3), 275-283.
Mirmoghtadaee, M., & Habib, F. (2019). Persian literary motifs in contemporary Iranian architecture. Journal of Cultural Heritage, 14(2), 205-219.
Nasr, H. (2011). In the Search of Sacredness: Ramin Jahanbegloo's Conversation with Sayed Hossein Nasr, (Translated by ShahrAyeni, M.). Tehran: Ney Publication. [in Persian]
Newton, I. (1999). The Principia: Mathematical Principles of Natural Philosophy. University of California Press.
Peirce, C. S. (1931-1958). Collected Papers of Charles Sanders Peirce. Harvard University Press.
Peirce, C. S., and Victoria Welby-Gregory (Lady Welby) (1977), Semiotic and Significs: The Correspondence between C. S. Peirce and Victoria Lady Welby, ed. by Charles S.
Pierce, D. S. (2000). The Great Smokies: From natural habitat to national park. Univ. of Tennessee Press.
Pourjavady, R., & Wilson, P. L. (2012). The Philosophy of Ecstasy: Rumi and the Sufi Tradition. World Wisdom.
Psarra, S. (2009). Architecture and Narrative: The Formation of Space and Cultural Meaning. Routledge.
Rapoport, A. (1990). The Meaning of the Built Environment: A Nonverbal Communication Approach. University of Arizona Press.
Rosner, K. (2006). Narracja, tozsamosc i czas. [Narration, Identity and Time.]. Krakow: TAiWPN Universitas.
Ryan, M. L. (2010). Narratology and Cognitive Science: A Problematic relation. Style, 44(4), 469-495.
Schank, R. C., & Abelson, R. P. (2013). Scripts, plans, goals, and Understanding: An Inquiry into Human Knowledge Structures. Psychology Press.
Seamon, D. (2020). Phenomenological aspects of Persian gardens: A multisensory experience. Journal of Environmental Psychology, 66, 101-113.
Soja, E. W. (1996). Thirdspace: Journeys to Los Angeles and Other Real-and-Imagined Places. Blackwell.
Soltani, M., & Rahimi, A. (2021). Narrative structures of traditional Iranian bazaars: Cultural spaces and social interactions. Urban Studies Journal, 59(4), 567-585.
Szilas, N. (2015). Towards Narrative-Based Knowledge Representation in Cognitive Systems. In 6th Workshop on Computational Models of Narrative (CMN 2015). Schloss Dagstuhl-Leibniz-Zentrum fuer Informatik.
Szpakowska-Loranc, E. (2019, February). On the Relationship Between Architectural and Literary Narrative. In IOP Conference Series: Materials Science and Engineering (Vol. 471, No. 7, p. 072014). IOP Publishing.
Tavassoli, M. (1984). Traditional Iranian Built Environment. Tehran University Press.
Yazdani, A., & Farahani, R. (2018). Semiotics of Iranian mosques: Symbolic representations in architectural elements. International Journal of Islamic Architecture, 7(2), 145-160.
Zarei, M., & Ahmadi, N. (2020). Semiotic aspects of Persian carpet designs in interior
Zhang, H., & Ma, H. (2018). Intertextuality in Retranslation. Perspectives, 26(4), 576-592.
بلدی، رضا، عالمی، بابک و کمالی زارچی، صدیقه. (1402). جست‌وجوی وجوه معمارانه در هفت‌پیکر نظامی گنجوی. هنر و تمدن شرق، 11(41)، 46-59.
بمانیان، محمدرضا؛ سیلوایه، سونیا (1391)، بررسی نقش گنبد در شکل‌دهی به مرکزیت معماری مسجد، فصلنامۀ معماری و شهرسازی آرمان شهر، دوره 5 ،ش9، صص 19-30.
بن یوسف، الیاس (1386)، کلیات نظامی گنجوی "حکیم نظامی گنجوی": هفت پیکر- شرفنامه – اقبالنامه، به تصحیح و حواشی وحید دستگردی، تهران: زوار.
بورکهارت، تیتوس (١٣٨7)، مبانی هنر اسلامی، ترجمه و تدوین امیر نصری، تهران: حقیقت.
پبرنیا، محمد کریم (1365)، مجموعه سخنرانی‌ها در دفتر حفاظت آثار باستانی تهران.
پیرنیا، محمدکریم، غلامحسین معماریان، علی محمد رنجبر کرمانی، محمدرضا طالبی (1384)، آشنایی با معماری اسلامی ایران، نشر سروش دانش.
خلیلی، حسین؛ مهدی منتظرقائم و سارا مصفا (1395)، پارامترهای انگیزشی مصرف کالاهای هنری در ایران، فصلنامه مطالعات اقتصاد، مدیریت مالی و حسابداری .
دستگردی، وحید، (1377)،تصحیح هفت پیکر، تهران، نشر قطره.
رحیمی اتانی، سمیرا؛ بذرافکن، کاوه؛ رئیسی، ایمان (1397). شیوۀ نوین خوانش متن معماری مبتنی بر نظریۀ بینامتنیت: (نمونۀ موردی: مسجد الغدیر).
زرین کوب، عبدالحسین (1395)، پیر گنجه، در جستجوی ناکجاآباد، تهران: نشر سخن.
سجودی، فرزان (1390)، نشانه‌شناسی، نظریه و عمل، تهران، نشر علم.
سودآور، ابو العلاء (۱۳۷۶). نگارگری در دوران صفویه، فصلنامه هنر، شماره ۲۹، صص ۱۲۵-۱۷8.
• شعیری، حمیدرضا (1391). نشانه-معناشناسی دیداری: نظریه و تحلیل گفتمان هنری، تهران: سخن.
طباطبایی، زینب، محمد مهدی همتی، (1392)، نمادها ونشانه‌های زیبایی‌شناسی در معماری ایرانی-اسلامی، اولین همایش ملی جغرافیا، شهرسازی و توسعه پایدار.
فلامکی، محمد منصور (1391)، اصل‌ها و خوانش معماری ایرانی، تهران: نشر فضا.
قاسمی پرشکوه، سعید، وفایی، عباسعلی (1393)، سیمای پیامبر اکرم (ص) به عنوان انسان کامل و کمال انسانی در خمسۀ نظامی گنجوی، منبع: متن شناسی ادب فارسی سال ششم بهار ۱۳۹۳ ش ۱ (پیاپی ۲۱).
قاسمی‌نیا، مازیار؛ سلطان زاده، رئیسی. (2021). بِینامعماری: تبیین روابط میان یک اثر معماری با آثار دیگر بر پایۀ رویکرد بینامتنیت. ماهنامۀ نامۀ معماری و شهرسازی.
گری، بازیل (1392)، نقاشی ایران، مترجم عربعلی شروه، تهران، نشر دنیای نو.
گیرو، پی یر (1382)، نشانه‌شناسی، مترجم مجید محمدی تهران چ 2.
لوچر، ماکس. (1378). روان‌شناسی رنگ ها. ترجمۀ نغمۀ صفاریان. تهران: حکایت.
محمدی، علی و علی اصغرزاده (1396) پرسپکتیو شناختی و استعاره‌های زبانی در معماری معاصر ایران، فصلنامۀ هویت شهر، 31، صص 83-94.
معین، محمد (1384)، تحلیل هفت پیکر نظامی، تهران: معین.
مؤذنی، علی محمد؛ نظری، ماه (1388)، تحلیل داستان گنبد فیروزه‌ای از هفت پیکر نظامی و افسونگری نفس اماره، فصلنامۀ تخصصی زبان و ادبیات فارسی، دورۀ 1، 1، صص 112-136.
نژاد ابراهیمی، احد؛ قره بگلو، مینو؛ وفایی، مسعود (1397)، عوامل موثر بر ارتباط و نشانه‌شناسی در معماری، نشریۀ جاویدان خرد، 34.
Allen, G. (2021). Intertextuality. Routledge.
Aristotle. (2001). Physics. Clarendon Press.
Bally, C., Sechehaye, A., & Riedlinger, A. (1960). Ferdinand de Saussure: Courses in General Linguistics.
Barthes, R. (1977). Image, Music, Text. Fontana Press.
Bruner, J. (1991). The narrative construction of reality. Critical inquiry, 18(1), 1-21.
Clayton, J. B. (1991). Influence and Intertextuality in Literary History. Univ of Wisconsin Press.
Descartes, R. (1996). Meditations on First Philosophy. Cambridge University Press.
Ebrahimi, M., & Mirzaei, H. (2019). Interwoven narratives in Iranian historical houses: A study of layered meanings. Journal of Architectural History, 12(3), 45-62.
Gruber, C. J. (2013). The Islamic Manuscript Tradition: Ten Centuries of Book Arts in Indiana University Collections. Indiana University Press.
Heidegger, M. (1962). Being and Time. Harper & Row.
Hillenbrand, R. (1999). Islamic Art and Architecture. Thames & Hudson.
Husserl, E. (1991). On the Phenomenology of the Consciousness of Internal Time (1893-1917). Springer.
Khan, S., & Tajbakhsh, S. (2021). Phenomenology of traditional Iranian courtyards: Cultural values and social interactions. Phenomenology and Architecture Journal, 8(1), 73-88.
Kristeva, J. (1980). Desire in Language: A Semiotic Approach to Literature and Art. Columbia University Press.
Lefebvre, H. (1991). The Production of Space. Blackwell.
León, C. (2016). An Architecture of Narrative Memory. Biologically inspired cognitive architectures, 16, 19-33.
Lotman, Y. M. (1990). Universe of the Mind: A Semiotic Theory of Culture. I.B.Tauris.
Lyu, F. (2019). Architecture as Spatial Storytelling: Mediating human knowledge of the world, humans and architecture. Frontiers of Architectural Research, 8(3), 275-283.
Mirmoghtadaee, M., & Habib, F. (2019). Persian literary motifs in contemporary Iranian architecture. Journal of Cultural Heritage, 14(2), 205-219.
Nasr, H. (2011). In the Search of Sacredness: Ramin Jahanbegloo's Conversation with Sayed Hossein Nasr, (Translated by ShahrAyeni, M.). Tehran: Ney Publication. [in Persian]
Newton, I. (1999). The Principia: Mathematical Principles of Natural Philosophy. University of California Press.
Peirce, C. S. (1931-1958). Collected Papers of Charles Sanders Peirce. Harvard University Press.
Peirce, C. S., and Victoria Welby-Gregory (Lady Welby) (1977), Semiotic and Significs: The Correspondence between C. S. Peirce and Victoria Lady Welby, ed. by Charles S.
Pierce, D. S. (2000). The Great Smokies: From natural habitat to national park. Univ. of Tennessee Press.
Pourjavady, R., & Wilson, P. L. (2012). The Philosophy of Ecstasy: Rumi and the Sufi Tradition. World Wisdom.
Psarra, S. (2009). Architecture and Narrative: The Formation of Space and Cultural Meaning. Routledge.
Rapoport, A. (1990). The Meaning of the Built Environment: A Nonverbal Communication Approach. University of Arizona Press.
Rosner, K. (2006). Narracja, tozsamosc i czas. [Narration, Identity and Time.]. Krakow: TAiWPN Universitas.
Ryan, M. L. (2010). Narratology and Cognitive Science: A Problematic relation. Style, 44(4), 469-495.
Schank, R. C., & Abelson, R. P. (2013). Scripts, plans, goals, and Understanding: An Inquiry into Human Knowledge Structures. Psychology Press.
Seamon, D. (2020). Phenomenological aspects of Persian gardens: A multisensory experience. Journal of Environmental Psychology, 66, 101-113.
Soja, E. W. (1996). Thirdspace: Journeys to Los Angeles and Other Real-and-Imagined Places. Blackwell.
Soltani, M., & Rahimi, A. (2021). Narrative structures of traditional Iranian bazaars: Cultural spaces and social interactions. Urban Studies Journal, 59(4), 567-585.
Szilas, N. (2015). Towards Narrative-Based Knowledge Representation in Cognitive Systems. In 6th Workshop on Computational Models of Narrative (CMN 2015). Schloss Dagstuhl-Leibniz-Zentrum fuer Informatik.
Szpakowska-Loranc, E. (2019, February). On the Relationship Between Architectural and Literary Narrative. In IOP Conference Series: Materials Science and Engineering (Vol. 471, No. 7, p. 072014). IOP Publishing.
Tavassoli, M. (1984). Traditional Iranian Built Environment. Tehran University Press.
Yazdani, A., & Farahani, R. (2018). Semiotics of Iranian mosques: Symbolic representations in architectural elements. International Journal of Islamic Architecture, 7(2), 145-160.
Zarei, M., & Ahmadi, N. (2020). Semiotic aspects of Persian carpet designs in interior
Zhang, H., & Ma, H. (2018). Intertextuality in Retranslation. Perspectives, 26(4), 576-592.
