تحلیل رزم ابزار‌های حماسی فارسی براساس نظریۀ بیان شفاهی (مطالعه موردی: هفت‌لشکر (طومار جامع نقالان)، طومار نقالی شاهنامه، شاهنامه، شهریارنامه)

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسنده
دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
این مقاله براساس دستاورهای نظریه بیان شفاهی درپی معرفی یکی از ویژگی‌های سنت شفاهی در حماسه فارسی است. لذا بر روی رزم‌ابزارها تمرکز کرده‌ و برای مطالعه، استخراج انواع و میزان بسامد آن، طومار‌ هفت‌لشکر و طومار نقالی شاهنامه را به عنوان نمونه‌هایی از حماسه شفاهی و شاهنامه و شهریارنامه را به عنوان نمونه‌هایی از حماسه منظوم، برگزیده است و در روند این پژوهش علت برجستگی و شهرت رزم‌ابزارهای حماسی را به‌دلیل انتساب به شاهان و پهلوانان، کشور‌/ شهر‌، حیوانات توتمی و نیز اغراق در وزن و قدرت، کاویده است. شاعران حماسه‌سرا/نقالان، این رزم‌ابزارهای ویژه را ‌در شکل و ساخت «گزاره‌های قالبی»، در این مقاله براساس دستاورهای نظریه بیان شفاهی درپی معرفی یکی از ویژگی‌های سنت شفاهی در حماسه فارسی است. لذا بر روی رزم‌ابزارها تمرکز کرده‌ و برای مطالعه، استخراج انواع و میزان بسامد آن، طومار‌ هفت‌لشکر و طومار نقالی شاهنامه را به عنوان نمونه‌هایی از حماسه شفاهی و شاهنامه و شهریارنامه را به عنوان نمونه‌هایی از حماسه منظوم، برگزیده است و در روند این پژوهش علت برجستگی و شهرت رزم‌ابزارهای حماسی را به‌دلیل انتساب به شاهان و پهلوانان، کشور‌/ شهر‌، حیوانات توتمی و نیز اغراق در وزن و قدرت، کاویده است. شاعران حماسه‌سرا/نقالان، این رزم‌ابزارهای ویژه را ‌در شکل و ساخت «گزاره‌های قالبی»، در گنجینه ذهن خویش داشته و در مرحلۀ سرایش حماسه، به‌طور طبیعی و ناخودآگاه وارد آن کرده‌اند. مهم‌ترین دستاورد این پژوهش در کنار معرفی رزم‌ابزارها به‌عنوان یک «گزارۀ‌ قالبی حماسی»، این است که اختلاف در بسامد و تنوع رزم‌ابزار‌ها میان متون منظوم حماسی و طومار‌های نقالی و نیز کاربرد رزم‌ابزارها در متون پیش و هم‌زمان با شاهنامه مانند یادگار زریران، اشعار رودکی، فرخی سیستانی و ... نشان‌دهنده آن است که اولاً «گزاره‌های قالبی رزم‌‌ابزار حماسی» میراثی از سنت شفاهی حماسه فارسی است و شاعران حماسه‌سرا / نقالان حتی فردوسی در ابداع آن‌ها هیچ نقشی ندارند. دیگر آنکه طومار‌های نقالی صرفاً از متون حماسی منظوم متأثر نبوده‌، بلکه روایت‌های شفاهی نیز در شکل‌گیری آن نقش داشته ‌است.
کلیدواژه‌ها

موضوعات


- ابن بلخی،(1374)، فارسنامه ابن بلخی، تصحیح و تحشیه: منصور رستگار فسایی، شیراز: بنیاد فارس شناسی.
- ابوخلف، عارف احمد المسعود،(59-1358)، «رزم و بزم در شاهنامه»، رساله دکتری دانشگاه فردوسی مشهد.
- اعتماد مقّدم، علیقلی، (1349)، ‌شاه و سپاه بر بنیاد شاهنامه فردوسی، چاپخانه وزارت فرهنگ و هنر، تهران.
- آبادی باویل، محمد،(1350)، «آیین‌ها در شاهنامه فردوسی»، انتشارات دانشگاه تبریز: تبریز.
- آمنا، علی‌اکبر،(1381)،«فرهنگ جنگ‌افزار در ادب فارسی»، کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.
- آیدنلو، سجاد،(1378)،«رویکردی دیگر به "ببر بیان" در شاهنامه»، نامه پارسی، سال چهارم، ش 4، 17-5.
ــــــــــــــ‌،،(1391). طومار نقالی شاهنامه. تهران: نشر به نگار.
- افشاری، مهران - مهدی مداینی، (1377)، هفت‌لشکر(طومار جامع نقالان از کیومرث تا بهمن)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- باقری(سرکاراتی)، مهری، (1376)،« گُرز، گَرز، گَرد، بیر: تحوّل چندگانه یک واژه در زبان فارسی»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، دوره 40، ش 2(مسلسل 163)، 45-23.
- بهارمست، احمد،(1313)، فرمانده خداوند جنگ سپهبد فردوسی، تهران: مطعبه مجلس.
- پورداود، ابراهیم ،(‌1345‌الف)، «زین‌ابزار(برگی از تاریخ سلاح در ایران)»، بررسی‌های تاریخی،ش 2 و1، 18-9.
ــــــــــــــــــ‌‌،(1345‌ب)، «زین‌ابزار (گرز)(ورقی از تاریخ سلاح در ایران)»، بررسی‌های تاریخی، ش5 و 6، 31-19.
ــــــــــــــــــ‌‌،(1346)، «زین‌ابزار، کمان و تیر (ورقی از تاریخ سلاح در ایران)»، بررسی‌های تاریخی، ش‌1،46-29.
ــــــــــــــــــ‌‌،(1347‌الف)، ‌«برگی از تاریخ در ایران: زین‌ابزار(فلاخن)»، بررسی‌های تاریخی،ش‌13، 58-53.
ــــــــــــــــــ‌،‌‌(1347‌ب)، زین ابزار، بی جا: چاپخانه ارتش شاهنشاهی.
- الثعالبی، ابی منصور، (1963)، تاریخ غررالسیر المعروف بکتاب غرر أخبار ملوک الفرس و سیرهم، تهران: مکتبه الاسدی.
- ثعالبی مرغنی، حسین ابن محمد، (1372)‌، شاهنامه کهن پارسی تاریخ غررالسیّر، ترجمه‌ی سیّد محمّد روحانی، مشهد: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه فردوسی.
- جعفر پور، میلاد- مهیار علوی مقدّم، (1390) ، «بررسی تطبیقی عناصر آیینی و جنگاوری در شاهنامه و سمک عیار»، ‌جستارهای ادبی‌، ش 175، 84-51.
- جعفری دهقی، محمود، مجید پور‌احمد(1392)، «گرز گاوسر فریدون و منشأ آن»، ادب فارسی، دوره 3، ش‌2(پیاپی 12)، 56-39.
- حسن آبادی، محمود، (1394)، «شفاهی یا کتبی؟ بررسی نظریات مربوط به سرچشمه شاهنامه»، جستارهای ادبی، ش 188، 15-48.
- حسن‌زاده، کاظم، منصور نیک‌پناه،(1399)، «گرز رزم‌افزار فرهمند حامی خجستگان در شاهنامه و آثار حماسی»، ادبیات پهلوانی، سال چهارم، ش6، 243-271.
- حسن زاده، محمد حسین، (1386)، «رزم ابزارهای مجازی در شاهنامه»، کاوش‌نامه (مجله علمی پژوهشی دانشکده ادبیات دانشگاه یزد)، سال 8‌، ش14،‌صص 107-137.
- حسین‌زاده بند‌قیری، مجید،(1389)، «آیین‌ها و ابزار‌های جنگ در شاهنامه‌ی فردوسی»، کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید چمران اهواز.
- خالقی مطلق،‌ جلال،(1386‌‌)، حماسه پدیده شناسی شعر تطبیقی، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
ـــــــــــــــــ،(1388)، گل‌رنجهای کهن(برگزبده مقالات درباره شاهنامه فردوسی) ، به کوشش علی دهباشی، تهران: نشر ثالث.
- دیویدسون، ام. الگا،(1380)، ادبیات تطبیقی و شعر کلاسیک فارسی، تهران: فروزان روز.
- رضایی دشت‌ارژنه،محمود،(1393)، «درآمدی بر پیوند «ببر بیان» و کنیه‌ی «سگزی» در شاهنامه»، ادبیات حماسی دانشگاه لرستان، سال اول، ش 2، 42-72.
- رستگار فسایی، منوچهر، (1353)، تصویر آفرینی در شاهنامه فردوسی، شیراز: دانشگاه شیراز.
- رودکی، جعفر بن محمد، (1389)، دیوان شعر، تصحیح و شرح: جعفر شعار ، چاپ چهارم، تهران: نشر قطره.
- سرکاراتی، بهمن،(1354)، «گرز نیای رستم»: نکته‌ای درباره شیوه تصحیح شاهنامه، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش 115، 323-328.
__________،(1355)، «رستم یک شخصیت تاریخی یا اسطوره‌ای»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، ش46، 192-161.
- شریف زاده، منصوره، (1369)،‌» ‌رزم ابزار در شاهنامه فردوسی و ایلیاد هومر از دید تطبیقی»، 1369، فرهنگ، ش 7، 429-447 .
- شهبازی، شاپور،(1366)، «ببر بیان» رستم»، آینده، سال سیزدهم، ش 3-1، 54-58.
- غفوری، رضا،(1393)، ««ببر بیان» روایتی دیگر از داستان ،«پتیاره» نبرد رستم»، متن شناسی ادب فارسی، دانشگاه اصفهان، دوره جدید، ش3 (پیاپی 23)، 75-88.
- فرخی سیستانی ، (1349)، دیوان، بکوشش محمد دبیر سیاقی، چاپ دوم، تهران: انتشارات زوار.
- فردوسی، ابوالقاسم‌،‌(1353)‌، شاهنامه، تصحیح ژول مول،‌چاپ دوم، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی.
ــــــــــــــ‌،‌(1386)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، 8 ج، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- فرنبغ دادگی،(1369)، بندهشن، ترجمه مهرداد بهار، تهران: توس.
- فره وشی، بهرام، (1378)، کارنامه اردشیر بابکان، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
قائمی، فرزاد‌،(1391‌الف)، «اسطوره نبرد مهر و گاو نخستین و ارتباط آن با ابزار نمادین گرز گاوسر»، ادب‌پژوهی، ش21، 89-110.
ــــــــــــــ‌،(1391‌ب)، «بررسی نماد پردازی «ببر بیان» رستم و جایگاه آن در میان دیگر ابزارهای نمادین و محافظت کننده در شاهنامه»، پاژ، دوره جدید، سال اول، ش 2(شماره پیاپی 10)،34-47.
- کزازی، میر جلال الدین،(1392)، نامه باستان،ج1، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت).
- کوسج، شمس الدین محمد،(1387)، برزو نامه (بخش کهن)، مقدمه، تحقیق و تصحیح اکبر نحوی، تهران: نشر میراث مکتوب.
- مارزولف، اولریش،(1387)، «گنجینه‌ای از گزاره‌های قالبی در داستان عامیانه حسین کرد»، ترجمه‌ی بهرام عسکری، ضمیمه کتاب قصه حسین کرد شبستری ایرج افشار و مهران افشاری، تهران: نشر چشمه.
- مبارکشاه، محمد‌بن‌منصور‌بن‌سعید،(1346)، آداب الحرب و الشجاعه، مصحح: احمد سهیلی خوانساری، تهران: اقبال.
- محرابی، فائزه،(1396)، «بررسی و معرّفی جنگ افزارها در حماسه‌های ملّی منظوم بعد از شاهنامه (بانوگشسپ‌نامه، برزونامه، بهمن‌نامه، جهانگیرنامه، شهریارنامه، فرامرزنامه، کک کوهزاد، کوش‌نامه)»، کارشناسی ارشد، دانشگاه هرمزگان.
- مختاری غزنوی، عثمان، (1397) ،شهریارنامه، تصحیح و تحقیق رضا غفاری، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن.
- مختاریان، بهار،‌(1393)، «ببرِ بیان و جامه بَوری آناهیتا»، جستار‌های ادبی، ش186، 144-123.
- مرجع‌زاده، سعیده،(1387)،‌ «آیین‌های پهلوانی و رزم در شاهنامه فردوسی»، کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید باهنر کرمان.
- ناتل خانلری، پرویز، (1313)، «سپاه و جنگ در شاهنامه فردوسی»، مجله مهر، ش 5 و6 ، 578-569.
- هارپر، پرودنس‌او،(1369)، «گرزِ گاوسر در ایرانِ پیشِ از اسلام»، ترجمه امید ملّاک بهبهانی، فرهنگ، ش‌7، 381-402.
- هینلز، جان،(1379)، شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: آویشن – چشمه.
- یاحقی، محمد جعفر،(1354)، «تصاویر شاعرانه ابزار و اشیاء در شاهنامه فردوسی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.
____________،(1369)، «فردوسی و رزم‌افزارها»، کتاب پاز، ش1، 149-161.
____________،(1386)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
یاوری، هادی‌،‌ (1390)، ازقصه به رمان، بررسی امیر ارسلان به منزله متن گذار از دوران قصه به رمان، تهران: نشر سخن.
- Davidson, Olga. M, (1988), “A Formulaic Analysis of Samples Taken from the Shâhnâma of Firdowsi”, Oral Tradition, 3/1-2, 88-105.
-Foley, John Miles, (1971), “Oral-Formulaic Theory and Research: An Introduction and Annotated Bibliography”, New York, 1985. Oxford, Clarendon Press.
-__________, (1988), “The Theory of Oral Composition: History and Methodology”, Bloomington, IUP University of California, Berkeley.
-Lord, B Albert ,(2000), The Singer of Tales, Cambridge, MA, Harvard University Press.
- Parry, A ed,( 2006), The Making of Homeric Verse ,Cambridge University Press.
- Marzolph, Ulrich, (1999), “A Treasury of Formulaic Narrative: The Persian Popular Romance Hosein-e Kord”. Oral Tradition, 14/2, pp. 279-303.
-Wolff, Fretz ,(1935), Gloosar zu ferdosis Schahname,Berlin, Gedrockt in der Reechs Druckel.
- Yamamoto, Kumiko,(2003), The oral Back ground of Persian Epics: Storytelling and poetry, Brill, Leiden, Boston.