بازتاب افسانۀ گاو عنبری در متون فارسی
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
دانشگاه صنعتی شاهرود
2
مرکز آموزش‌های عمومی، دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی
چکیده
Copyright: © 2023 by the authors. Submitted for possible open access publication under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution (CC BY -NC) license https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).
گاو عنبری موجودی است افسانه‌ای با ویژگی‌های خاص که حکایت آن در متون نظم و نثر فارسی بازتابی گسترده دارد؛ به‌طوری که از قدیم‌ترین منابع موجود تا به امروز می‌توان نشانی از آن بازیافت. البته علی‌رغم قدمت این افسانه و اشارات پربسامد مربوط به آن در متون مختلف و نیز برداشت اشتباه از ماهیت آن، مایۀ شگفتی است که تاکنون پژوهش درخوری دربارۀ این موجود انجام نگرفته است. این پژوهش با هدف بررسی منشأ، قدمت و روایت‌های گوناگون این موجود افسانه‌ای و نیز تعیین ویژگی‌های آن براساس منابع و اسناد مختلف، به چگونگی بازتاب حکایت این گاو پرداخته است. نویسندگان با بررسی منابع مختلف، ازجمله عجایب‌نامه‌ها، متون روایی، اساطیری، افسانه‌ای، تاریخی و غیره، مطالب مرتبط با موضوع را گردآوری کرده و به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از مطالعۀ کتابخانه‌ای و فیش‌برداری، دسته‌بندی و تحلیل کرده‌اند. از یافته‌های این پژوهش ارائۀ سیر تاریخی این حکایت و تغییرات مربوط به آن در متون دوره‌های مختلف و نیز تعیین هویت این گاو و تمییز آن از حیوانات مشابه و گاو دریایی واقعی است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
اسدی طوسی، ع. (1354). گرشاسب‌نامه، به‌کوشش حبیب یغمایی، چ. دوم،، تهران: طهوری.
انوری، ح. (1382). فرهنگ بزرگ سخن، هشت جلد، تهران: سخن.
بکران، م. (1342). جهان‌نامه، به‌کوشش محمدامین ریاحی، تهران: ابن‌سینا.
بلعمی، م. (1373). تاریخنامۀ طبری، ج.3، به تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، تهران: البرز.
پولادی، ح. و علیقلی‌زاده، ح. (1400). «گاو عنبری؛ گاو یا ماهی؟!»، مجلۀ فرهنگ و ادبیات عامه، 40 (9)، مهر و آبان، 207-242.
تبریزی، ا. (1397). عجایب‌الدنیا، ترجمۀ مقدمه و تعلیقات چاپ مسکو از دکتر محسن شجاعی، تصحیح و تحقیق علی نویدی‌ملاطی، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
ثغری، ع. (1352). طوطی‌نامه، جواهرالاسمار، به‌اهتمام شمس‌الدین آل‌احمد، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
جزائری شوشتری، ع. (1363). تحفه‌العالم و ذیل‌التحفه، با مقدمه و تصحیح و حواشی، به‌اهتمام صمد موحد، تهران: طهوری.
جعفری‌قنواتی، م. (1387). دو روایت از سلیم جواهری، به‌همراه دو مقاله از اولریش مارزلف، مارگارت میلز، تهران: مازیار.
حاسب طبری، م. (1371). تحفه‌الغرائب، به‌تصحیح جلال متینی، تهران: معین.
حمدالله مستوفی، ح. (1336). نزهه‌القلوب، با مقابله و تعلیقات و فهارس به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: طهوری.
خاقانی، ب. (1375). دیوان، به‌اهتمام جهانگیر منصور، تهران: نگاه.
دمیری، ک. (1360) خواص‌الحیوان، ترجمۀ خواجه محمدتقی تبریزی، به‌تصحیح فاطمه مهری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ذوالفقاری، ح. (1401). زبان و ادبیات عامۀ ایران، چ. ششم، تهران: سمت.
سنایی، ا. (1381). دیوان، به‌اهتمام پرویز بابایی، تهران: آزادمهر.
سمعانی، ا. (1368). روح‌الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح، به‌اهتمام و تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: علمی و فرهنگی.
سهروردی، ش. (1373). مجموعۀ مصنفات شیخ اشراق، مشتمل بر مجموعۀ آثار فارسی شیخ اشراق، ج.3، به‌تصحیح و تحشیه و مقدمۀ سید حسین نصر، با مقدمه و تحلیل فرانسوی هنری کربین، چ. دوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شاله، ف. (1346). تاریخ مختصر ادیان بزرگ، ترجمۀ دکتر منوچهر خدایار محبی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
شمس‌الدین آملی، م. (1377). نفایس‌الفنون فی عرایس‌العیون، ج.3، به‌تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران.
طبری، م. (1387 ه.ق.). تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، الجزء الثالث، بیروت: روائع التراث العربی.
طرسوسی، م. (2536). داراب‌نامه، ج.1، به‌کوشش ذبیح‌الله صفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
طرسوسی، م. (2536). داراب‌نامه، ج.2، به‌کوشش ذبیح‌الله صفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
طوسی، م. (1382). عجائب‌المخلوقات، به‌اهتمام منوچهر ستوده، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
عطار، م. (1361). اسرارنامه، با تصحیح و تعلیقات و حواشی صادق گوهرین، چ. دوم، تهران: زوار.
عطار، م. (2535). خسرونامه، به‌تصحیح و اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران: زوار.
عقیلی‌خراسانی، م. (1976م.). مخزن‌الادویه، محمدحسین عقیلی علوی خراسانی شیرازی، به‌کوشش محمد مقدم، مصطفی انصاری، تهران: شرکت افست، چاپ‌خانۀ بیست‌وپنج شهریور، افست از روی چاپ سنگی 1844م. کلکته.
.غیاث‌الدین رامپوری، م. (1363). غیاث‌اللغات، به‌کوشش منصور ثروت، تهران: امیرکبیر.
فردوسی، ا. (1389). شاهنامه، به‌کوشش جلال خالقی‌مطلق، 8ج، ج.4، چ. سوم، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
.فرنبغ دادگی. (1378). بندهش، گزارنده مهرداد بهار، چ. سوم، تهران: توس
فیروزآبادی، م. (1426 ه.ق.). القاموس المحیط، تحقیق مکتب تحقیق التراث فی مؤسسه الرساله، باشراف محمد نعیم العرقسوسی، بیروت: مؤسسه الرساله.
قزوینی، ز. (1340). عجایب‌المخلوقات و غرایب‌الموجودات، به‌تصحیح نصر‌اللّه سبوحی، تهران: انتشارات کتابفروشی مرکزی ناصرخسرو.
مرتضی زبیدی، م. (1414 ه.ق.). تاج‌العروس من جواهرالقاموس، 20 مجلد، دراسه و تحقیق علی شیری، بیروت: دارالفکر.
مسعود سعد سلمان. (1374). دیوان، با مقدمۀ رشید یاسمی، به‌اهتمام پرویز بابایی، تهران: نگاه
معین، م. (1383). فرهنگ فارسی، چ. بیست‌ویکم، تهران: امیرکبیر
منوچهری، ا. (1385). دیوان، به‌تصحیح محمد دبیرسیاقی، چ. ششم، تهران: زوار
مولوی، ج. (1375). مثنوی معنوی، ج.6، به‌تصحیح رینولد الین نیکلسون، تهران: توس.
میبدی، ا. (1339). کشف‌الاسرار فی عدّه الابرار، ج.8، به‌کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ناشناس. (1345). بحرالفوائد، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ناشناس. (1392). ام‌الکتاب، ویرایش ولادیمیر ایوانف، به‌کوشش ب. بی‌نیاز (داریوش)، کلن: پویا.
ناصرخسرو. (1374). دیوان، مقابله و تصحیح کرامت تفنگدار، تهران: چکامه.
نبی‌لو، ع. (1386). «تأویلات مولوی از داستان‌های حیوانات (بررسی پنجاه و سه داستان حیوانات و تأویلات آن در مثنوی)»، پژوهش‌های ادبی، 16 (4)، 239-270.
نصیرالدین طوسی، م. (1348). تنسوخ‌نامه ایلخانی، با مقدمه و تعلیقات محمدتقی مدرّس رضوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نظامی، ا. (1378الف). شرفنامه، با شرح و تصحیح وحیددستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، چ. سوم، تهران: قطره.
نظامی، ا. (1378ب). لیلی و مجنون، با شرح و تصحیح وحیددستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، چ. سوم، تهران: قطره.
نیسابوری، ا. (1382). قصص‌الانبیا (داستان‌های پیغامبران)، به‌اهتمام حبیب یغمایی، چ. سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
هدایت، ص. (1378). نیرنگستان، تهران: امیرکبیر.
انوری، ح. (1382). فرهنگ بزرگ سخن، هشت جلد، تهران: سخن.
بکران، م. (1342). جهان‌نامه، به‌کوشش محمدامین ریاحی، تهران: ابن‌سینا.
بلعمی، م. (1373). تاریخنامۀ طبری، ج.3، به تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، تهران: البرز.
پولادی، ح. و علیقلی‌زاده، ح. (1400). «گاو عنبری؛ گاو یا ماهی؟!»، مجلۀ فرهنگ و ادبیات عامه، 40 (9)، مهر و آبان، 207-242.
تبریزی، ا. (1397). عجایب‌الدنیا، ترجمۀ مقدمه و تعلیقات چاپ مسکو از دکتر محسن شجاعی، تصحیح و تحقیق علی نویدی‌ملاطی، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
ثغری، ع. (1352). طوطی‌نامه، جواهرالاسمار، به‌اهتمام شمس‌الدین آل‌احمد، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
جزائری شوشتری، ع. (1363). تحفه‌العالم و ذیل‌التحفه، با مقدمه و تصحیح و حواشی، به‌اهتمام صمد موحد، تهران: طهوری.
جعفری‌قنواتی، م. (1387). دو روایت از سلیم جواهری، به‌همراه دو مقاله از اولریش مارزلف، مارگارت میلز، تهران: مازیار.
حاسب طبری، م. (1371). تحفه‌الغرائب، به‌تصحیح جلال متینی، تهران: معین.
حمدالله مستوفی، ح. (1336). نزهه‌القلوب، با مقابله و تعلیقات و فهارس به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: طهوری.
خاقانی، ب. (1375). دیوان، به‌اهتمام جهانگیر منصور، تهران: نگاه.
دمیری، ک. (1360) خواص‌الحیوان، ترجمۀ خواجه محمدتقی تبریزی، به‌تصحیح فاطمه مهری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ذوالفقاری، ح. (1401). زبان و ادبیات عامۀ ایران، چ. ششم، تهران: سمت.
سنایی، ا. (1381). دیوان، به‌اهتمام پرویز بابایی، تهران: آزادمهر.
سمعانی، ا. (1368). روح‌الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح، به‌اهتمام و تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: علمی و فرهنگی.
سهروردی، ش. (1373). مجموعۀ مصنفات شیخ اشراق، مشتمل بر مجموعۀ آثار فارسی شیخ اشراق، ج.3، به‌تصحیح و تحشیه و مقدمۀ سید حسین نصر، با مقدمه و تحلیل فرانسوی هنری کربین، چ. دوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شاله، ف. (1346). تاریخ مختصر ادیان بزرگ، ترجمۀ دکتر منوچهر خدایار محبی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
شمس‌الدین آملی، م. (1377). نفایس‌الفنون فی عرایس‌العیون، ج.3، به‌تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران.
طبری، م. (1387 ه.ق.). تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، الجزء الثالث، بیروت: روائع التراث العربی.
طرسوسی، م. (2536). داراب‌نامه، ج.1، به‌کوشش ذبیح‌الله صفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
طرسوسی، م. (2536). داراب‌نامه، ج.2، به‌کوشش ذبیح‌الله صفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
طوسی، م. (1382). عجائب‌المخلوقات، به‌اهتمام منوچهر ستوده، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
عطار، م. (1361). اسرارنامه، با تصحیح و تعلیقات و حواشی صادق گوهرین، چ. دوم، تهران: زوار.
عطار، م. (2535). خسرونامه، به‌تصحیح و اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران: زوار.
عقیلی‌خراسانی، م. (1976م.). مخزن‌الادویه، محمدحسین عقیلی علوی خراسانی شیرازی، به‌کوشش محمد مقدم، مصطفی انصاری، تهران: شرکت افست، چاپ‌خانۀ بیست‌وپنج شهریور، افست از روی چاپ سنگی 1844م. کلکته.
.غیاث‌الدین رامپوری، م. (1363). غیاث‌اللغات، به‌کوشش منصور ثروت، تهران: امیرکبیر.
فردوسی، ا. (1389). شاهنامه، به‌کوشش جلال خالقی‌مطلق، 8ج، ج.4، چ. سوم، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
.فرنبغ دادگی. (1378). بندهش، گزارنده مهرداد بهار، چ. سوم، تهران: توس
فیروزآبادی، م. (1426 ه.ق.). القاموس المحیط، تحقیق مکتب تحقیق التراث فی مؤسسه الرساله، باشراف محمد نعیم العرقسوسی، بیروت: مؤسسه الرساله.
قزوینی، ز. (1340). عجایب‌المخلوقات و غرایب‌الموجودات، به‌تصحیح نصر‌اللّه سبوحی، تهران: انتشارات کتابفروشی مرکزی ناصرخسرو.
مرتضی زبیدی، م. (1414 ه.ق.). تاج‌العروس من جواهرالقاموس، 20 مجلد، دراسه و تحقیق علی شیری، بیروت: دارالفکر.
مسعود سعد سلمان. (1374). دیوان، با مقدمۀ رشید یاسمی، به‌اهتمام پرویز بابایی، تهران: نگاه
معین، م. (1383). فرهنگ فارسی، چ. بیست‌ویکم، تهران: امیرکبیر
منوچهری، ا. (1385). دیوان، به‌تصحیح محمد دبیرسیاقی، چ. ششم، تهران: زوار
مولوی، ج. (1375). مثنوی معنوی، ج.6، به‌تصحیح رینولد الین نیکلسون، تهران: توس.
میبدی، ا. (1339). کشف‌الاسرار فی عدّه الابرار، ج.8، به‌کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ناشناس. (1345). بحرالفوائد، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ناشناس. (1392). ام‌الکتاب، ویرایش ولادیمیر ایوانف، به‌کوشش ب. بی‌نیاز (داریوش)، کلن: پویا.
ناصرخسرو. (1374). دیوان، مقابله و تصحیح کرامت تفنگدار، تهران: چکامه.
نبی‌لو، ع. (1386). «تأویلات مولوی از داستان‌های حیوانات (بررسی پنجاه و سه داستان حیوانات و تأویلات آن در مثنوی)»، پژوهش‌های ادبی، 16 (4)، 239-270.
نصیرالدین طوسی، م. (1348). تنسوخ‌نامه ایلخانی، با مقدمه و تعلیقات محمدتقی مدرّس رضوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نظامی، ا. (1378الف). شرفنامه، با شرح و تصحیح وحیددستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، چ. سوم، تهران: قطره.
نظامی، ا. (1378ب). لیلی و مجنون، با شرح و تصحیح وحیددستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، چ. سوم، تهران: قطره.
نیسابوری، ا. (1382). قصص‌الانبیا (داستان‌های پیغامبران)، به‌اهتمام حبیب یغمایی، چ. سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
هدایت، ص. (1378). نیرنگستان، تهران: امیرکبیر.
