تحلیل جایگاه فرش در برخی عناصر معنوی فرهنگ عامه

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسنده
پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
چکیده
فرش از مهم‌ترین اسباب خانۀ ایرانی است و بسامد فراوان واژه‌هایی مانند «قالی» و «فرش» در مثل‌ها، چیستان‌ها، آیین‌ها، افسانه‌ها و ترانه‌ها نشان‌دهندۀ اهمیت آن در فرهنگ مردم است. در این پژوهش، با روش گردآوری اطلاعات از منابع مختلف و تحلیل محتوای آن‌ها، جایگاه فرش در برخی عناصر معنوی فرهنگ عامه بررسی شده است. نتایج گویای آن است که در فرهنگ عامه، فلسفۀ پیدایش و ماهیت باورهای قالی‌بافان و قالی‌بافی ایران، به‌ترتیب عبارت‌اند از: فرافکنانه، تدافعی، ذوقی و تسکینی؛ و تحلیل آیین‌هایی چون «می بچکلسن» آلاشت از کاریاری مرتبط با تهیۀ پشم بافندگی حکایت دارد و پیوند آیین‌های کهن باران‏خواهی ایرانی با اعتقادات مذهبی در قالی‌شویان مشهد اردهال دیده می‌شود. در ادبیات عامه، در مثل‌ها با اشاره به مهم‌ترین مناطق قالی‌بافی ایران، نکاتی دربارۀ نگه‌داری قالی و رنج قالی‌بافان آمده و با اشاره به نکات اقتصادی دربارۀ فرش، از اصطلاحات تخصصی قالی، مضامین متنوعی ساخته شده و برخی آداب و رسوم در آن‌ها منعکس شده است. عمده‌ترین درون‏مایۀ ترانه‌های قالی‌بافان ایران را عشق، دوری از معشوق، غم غربت، رنج و سختی قالی‏ بافان، توصیف زیبایی‌های قالی و استمداد از امام رضا (ع) در کار و آرزوی اتمام کار قالی و زیارت امام رضا(ع) تشکیل می‌دهد. در افسانه‌های شکل‌گرفته در موضوع قالی و بافته‌ها، در افسانۀ قالیچۀ سلیمان، قهرمانی با شخصیت واقعی، بر عناصر طبیعی غلبه می‌کند و قالیچه نیز در این میان عنصری خیالی است که عامه به افسانه افزوده‌اند؛ در افسانۀ «نمد و پسر سلیمان» نیز عنصر تصادف، به کشف چگونگی ساخت کرباس منجر می‌شود. همۀ این موارد جایگاه انکارناپذیر فرش را در فرهنگ و ادبیات عامه نشان می‌دهد. عامه خود این باورها، مثل‌ها، ترانه‌ها و افسانه‌ها را ساخته‏اند و زمزمه می‌کنند و خود مجری آیین‌های قالی‌بافی‌اند.
کلیدواژه‌ها

موضوعات


آذرپاد، حسن و حشمتی رضوی، فضل الله(1372). فرشنامه ایران. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی(پژوهشگاه).
احمد پناهی سمنانی، محمد (1380). ترانه‌های دختران حوا: زنانه‌ها در شعر عامیانه ایران. تهران: انتشارات ترفند.
احمد پناهی سمنانی، محمد(1374). آداب و رسوم مردم سمنان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
احمدیان، محمد علی (1355). «قالی‌بافی در روستای نوش آباد کاشان» هنر و مردم. ش169و170،ص36-49.
برزگر کشتلی، حسین(1381). «افسانه» در دانشنامه ادب فارسی. ج 2، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
بلوکباشی، علی(1343) «قالی شویان». هنر و مردم. ش19، ص32-37.
بلوکباشی، علی(1377). «اسباب خانه» در: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج8، ص111-125. تهران: مرکزدایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
بلوکباشی، علی(1380). قالی شویان، مناسک نمادین قالی شویی در مشهد اردهال. تهران : دفتر پژوهشهای فرهنگی.
پهلوان، کیوان(1385). فرهنگ عامه آلاشت. تهران: انتشارات آرون.
خلعتبری لیماکی، مصطفی(1388). جایگاه مهمان ومهمان نوازی در فرهنگ مردم ایران. تهران: طرح آینده.
دهخدا، علی اکبر(1372). لغت نامه، ذیل"قالیچه سلیمان". انتشارات دانشگاه تهران.
ذوالفقاری، حسن(1388). فرهنگ بزرگ ضرب المثل‌های فارسی. تهران: انتشارات معین.
ذوالفقاری، حسن(1394). زبان و ادبیات عامّه ایران. تهران: سمت.
ذوالفقاری،حسن و علی اکبر شیری(1396). باورهای عامیانه مردم ایران. تهران: نشر چشمه.
رعناحسینی، کرامت(1361). «ترانه دختر قالی باف». آینده. سال هشتم، ش6. ص348.
ریاحی، محمد امین (مصحح)(1386).. مرصاد العباد، نجم رازی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
سفیدگر شهانقی، حمید(1388). ترانه‌های کار در آذربایجان. تهران : دفتر پژوهش‌های رادیو.
شاملو، احمد. کتاب کوچه. چ 3. تهران انتشارات مازیار، 1378.
حشمتی رضوی، فضل الله(1387).. «تأثیر متقابل شعر و نقاشی فرش ایران» در: از فرش تا عرش «مجموعه مقالات». تهران: امیرکبیر.
عطاری، مهسان (الف)(1381). «ادبیات عامیانه» در: دانشنامه ادب فارسی. ج 2، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
عطاری، مهسان (ب)(1381).. «ترانه»در : دانشنامه ادب فارسی. ج 2، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مزرعتی، احمد. (1385).«ترانه‌های قالی بافان کاشان» فرهنگ مردم. ش19و20، ص142-144.
مصاحب، غلامحسین(1356). دایره‌المعارف فارسی. تهران : شرکت سهامی کتابهای جیبی.
میر نیا، سید علی(1369)ّّ فرهنگ مردم (فولکلور ایران). تهران : نشر پارسا
نجفی، ابوالحسن(1378). فرهنگ فارسی عامیانه. تهران: انتشارات نیلوفر، 1378.
نجفی، ابوالقاسم(1385). "فرهنگ عامه آشتیان"در: فرهنگ ایران زمین، ج30. تهران : انتشارات سخن.
وجدانی، بهروز(1388). «گوشه‌ای از آداب و رسوم قالی‌بافان خراسان» فصل نامه نقش و فرش. ش16و17، ص29.
وکیلیان، سید احمد(1388). برخی از اصطلاحات صنعت قالی‌بافی شهرستان اراک. فصلنامه فرهنگ مردم. سال هشتم.، شماره31و32، ص115-116
یاحقی، محمد جعفر(1369). «سلیمان» فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. تهران: سروش و موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.