بررسی همسانی‌های شخصیتِ «فرهنگِ دیوزاد» و «رستم یکدست» و تأثیرپذیریِ آنان از سنّت‌های عیاری (براساس طومارهای نقالی و روایت‌های عامیانۀ شاهنامه)
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
دانشگاه آیت الله بروجردی
چکیده
یکی از رایج‌ترین موضوعات در طومارهای نقالی، همسانی‌ها و همانندی‌هایی است که بین برخی بن‌مایه‌ها و شخصیت‌های داستانی وجود دارد، که می‌توان علل متعددی را برای آن برشمرد. یکی از این علت‌ها، تقلید نقالان و قصه‌گزاران از روایت‌ها و شخصیت‌های محبوب و مشهور قصه‌های عامیانه در ساختِ آن شخصیت‌ها و بن‌مایه‌های همسان است. هدف از این پژوهش، بررسی همسانی‌ها و مشابهت‌های دو چهره معروف طومارهای نقالی، یعنی «رستم یکدست» و «فرهنگ دیوزاد» است که می‌توان آن را برآمده از الگوبرداری نقالان از شخصیت‌های عیّارپیشه قصه‌های ماجراجویانه ادب عامه دانست. این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای صورت پذیرفته است، همانندی‌های رستم یکدست و فرهنگ دیوزاد را در سه حیطه «ویژگی‌های ظاهری»، «کُنش‌ها» و «توانایی‌ها» مورد بررسی قرار داده و انواعی را برای آن‌ها برشمرده است. نتیجه پژوهش، نشان‌دهنده آن است که با ورودِ «ادب پهلوانیِ رسمی» به «ادبیات عامه» و شکل‌گیری طومارهای نقالی شاهنامه، چهره و شخصیتِ همسانِ رستم یکدست و فرهنگ دیوزاد براساس شخصیت‌پردازی عیارانِ قصه‌های عامیانه شکل گرفته است؛ به‌گونه‌ای که در بسیاری موارد، با دیگر پهلوانان و شخصیت‌های ادب پهلوانیِ پارسی متمایز و متفاوتند. البته با احتیاط، این فرضیه را نیز می‌توان مطرح کرد که ممکن است به‌علت قدمتِ اعمالِ عیارانه رستم یکدست در طومارهای نقالی نسبت به فرهنگ دیوزاد، شخصیت و کردارهای او، نقشی «پیش‌نمونه» را برای ساختِ شخصیت فرهنگ دیوزاد داشته است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
1 آموزگار، ژاله (1387). زبان، فرهنگ، اسطوره، تهران: معین.
2 آیدنلو، سجاد (1390). «ویژگی‌های روایات و طومارهای نقالی». بوستان ادب. سال سوم. شماره 1. پیاپی 7: صص 27-1.
3 آیدنلو، سجاد (1396). «بعضی اشارات و تلمیحات حماسی برگرفته از روایت‌های نقالی و شفاهی- عامیانه در شعر فارسی». دو ماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه. سال5. شمار 18. 67-103.
4 ابن‌ابی‌الخیر. ایرانشاه (137). بهمن‌نامه. به کوشش رحیم عفیفی. تهران: علمی و فرهنگی.
5 اتونی، بهروز؛ اتونی، بهزاد (1401). «خویش و تجلی انواع نمادهای آن در شاهنامه نقالان»، کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی. دوره 23. شماره 55:صص 23-1.
6 اتونی، بهزاد (1401). «تأثیرپذیری متون نقالی شاهنامه از عناصر صوفیانه». ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س). سال چهاردهم. شماره 28: صص 65-39.
7 ------- (1400). «عناصر و سنت‌های عیاری در داستان رستم یکدست / کُله‌دست (براساس طومارهای نقالی و داستان‌های عامیانه پهلوانی). دو ماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه. سال 9. شماره 39: 249-213.
8 ------ (1397). «کک کوهزاد و شکاوند کوه، دو داستان از روایتی واحد». جستارهای نوین ادبی. شماره 200: صص 184-167.
9 ارجانی، فرامرز بن خداداد (1363). سمک عیار. جلد 3. با مقدمه و تصحیح پرویز ناتل خانلری. تهران: آگاه
10 اکبری‌مفاخر، آرش (1389). «هستی‌شناسی دیوان در حماسه‌های ملی بر پایه شاهنامه فردوسی». کاوش‌نامه. سال یازدهم. شماره 21: صص 87-61.
10 انجوی‌شیرازی، ابوالقاسم (1369). فردوسی‌نامه، جلد 2: مردم و شاهنامه. تهران: علمی.
11 حاجیانی، فرخ؛ صیادکوه، اکبر؛ هاشمی قلانی، انسیه (1395). «بن‌مایه‌های فولکلوریک در طومارهای نقالان». فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه. سال 4. شماره 9: صص 81-61.
12 خالقی‌مطلق، جلال (1366). «ببر بیان (روئین‌تنی و گونه‌های آن) ». ایران‌نامه. شماره 22. زمستان. صص 207-200.
13 ------------ (1386). حماسه. تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
14 خواجوی‌کرمانی (1386). سام‌نامه. تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.
15 خلف نیشابوری، ابواسحق ابراهیم بن منصور (1340). قصص‌الانبیاء. تصحیح حبیب یغمایی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب
16 رستم‌نامه نقالان (1398). مقدمه و تصحیح محمدجعفر یاحقی و فاطمه ماه‌وان. تهران: انتشارات سخن.
17 سام‌نامه (1392). تصحیح وحید رویانی. تهران: مرکز پژوهش‌های میراث مکتوب.
18 شاهنامه هفت لشکر (1400). تصحیح محمد جعفر قنواتی و زهرا محمد حسنی صغیری. تهران: خاموش.
19 شاهنامه نقالان (1396). نوشته عباس زریری اصفهانی. به کوشش جلیل دوستخواه. تهران: ققنوس.
20 شیرویه نامدار (1394). ویرایش علیرضا سیف‌الدینی، تهران: ققنوس.
21 طرسوسی، ابوطاهر (1380). ابومسلم نامه. به کوشش حسین اسماعیلی. تهران: معین، قطره ـ انجمن ایرانشناسی فرانسه.
22 طومار جامع نقالی شاهنامه (1397). به قلم محمد شریف نایگلی. تصحیح فرزاد قائمی. مشهد: به نشر.
23 طومار شاهنامه (1399). به قلم سیدمصطفی سعیدی. تهران: خوش‌نگار.
24 طومار کهن شاهنامه فردوسی (1395). نوشته جمشید صداقت‌نژاد. تهران: دنیای کتاب.
25 طومار نقالی شاهنامه (1391). مقدمه و ویرایش سجاد آیدنلو. تهران: به نگار.
26 غفوری، رضا (1394). «بررسی صفات و خویشکاری‌های دیوان در مجموعه روایات فردوسی‌نامه»، جستارهای ادبی، شماره 191، صص 63-49.
27 فرامرزنامه بزرگ (1394). به کوشش فان زوتفِن و ابوالفضل خطیبی. تهران: سخن.
28 فردوسی، ابوالقاسم( 1369). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق. ج2، کالیفرنیا: انتشارات مزدا.
29 ------------ (1375).شاهنامه، به کوشش جلال خالقی‌مطلق.ج5، کالیفرنیا: انتشارات مزدا با همکاری بنیاد میراث ایران.
30 ----------- (1384). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار. ج6، نیویورک: بنیاد میراث ایران.
31 فرنبغ دادگی (1385). بندهش. گزارده مهرداد بهار. تهران: توس.
32 فوردهام، فریدا (1388). مقدمه‌ای بر روانشناسی یونگ. ترجمه مسعود میربها. تهران: جامی.
33 قصه حسین کرد شبستری (1400). به کوشش ایرج افشار و مهران افشاری. تهران: نشر چشمه.
34 قصه حمزه (1347). به کوشش جعفر شعار. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
35 کریستن‌سن، آرتور (1400). جستارهایی در دیوشناسی ایرانی. ترجمه احمد طباطبایی. ویرایش فرهاد اصلانی. تهران: نشر نگاه نو.
36 کریستی، آنتونی (1384). اساطیر چین. ترجمه محمدحسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.
37 محجوب، محمدجعفر (1349). «آیین عیاری». سخن، دوره 19؛ صص 15-1.
38 مختاری (1397). شهریارنامه. تصحیح و تحقیق رضا غفوری. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
39 مشکین‌نامه (1386). طومار نقالی حسین بابا مشکین. به اهتمام داود فتحعلی بیگی. تهران: نمایش.
40 مشهدی باقر بازاری (1400). افسانه قهوه‌خانه. مقدمه و تصحیح معصومه طالبی. تهران: خاموش.
41 منوچهرخان حیکم (1388). اسکندرنامه. به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: سخن.
42 نقشبندی، سیّدایوب؛ کزازی، میرجلال‌الدین؛ داوودآبادی‌فراهانی، (1395). «چهره‌شناسی رستم یکدست و هم‌گرایی و ستیزه‌گری او با رستم زال در شاهنامه کردی (گورانی) ». جستارهای ادبی. شماره 193: صص 53-79.
43 هفت لشکر (1377). مقدمه و تصحیح و توضیح مهران افشاری و مهدی مدائنی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
44 یسنا (1387). تفسیر و تألیف ابراهیم پورداود. تهران: اساطیر.
45 یشتها (1377). تفسیر و تألیف ابراهیم پورداود. 2 ج. تهران: اساطیر.
46 ------------- (1386 الف). انسان و سمبول‌هایش. ترجمه محمود سلطانیه. تهران: جامی.
47 Sharp, Darly (1991). Jung lexicon. NewYork. Pantheon: Books Inc.
2 آیدنلو، سجاد (1390). «ویژگی‌های روایات و طومارهای نقالی». بوستان ادب. سال سوم. شماره 1. پیاپی 7: صص 27-1.
3 آیدنلو، سجاد (1396). «بعضی اشارات و تلمیحات حماسی برگرفته از روایت‌های نقالی و شفاهی- عامیانه در شعر فارسی». دو ماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه. سال5. شمار 18. 67-103.
4 ابن‌ابی‌الخیر. ایرانشاه (137). بهمن‌نامه. به کوشش رحیم عفیفی. تهران: علمی و فرهنگی.
5 اتونی، بهروز؛ اتونی، بهزاد (1401). «خویش و تجلی انواع نمادهای آن در شاهنامه نقالان»، کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی. دوره 23. شماره 55:صص 23-1.
6 اتونی، بهزاد (1401). «تأثیرپذیری متون نقالی شاهنامه از عناصر صوفیانه». ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س). سال چهاردهم. شماره 28: صص 65-39.
7 ------- (1400). «عناصر و سنت‌های عیاری در داستان رستم یکدست / کُله‌دست (براساس طومارهای نقالی و داستان‌های عامیانه پهلوانی). دو ماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه. سال 9. شماره 39: 249-213.
8 ------ (1397). «کک کوهزاد و شکاوند کوه، دو داستان از روایتی واحد». جستارهای نوین ادبی. شماره 200: صص 184-167.
9 ارجانی، فرامرز بن خداداد (1363). سمک عیار. جلد 3. با مقدمه و تصحیح پرویز ناتل خانلری. تهران: آگاه
10 اکبری‌مفاخر، آرش (1389). «هستی‌شناسی دیوان در حماسه‌های ملی بر پایه شاهنامه فردوسی». کاوش‌نامه. سال یازدهم. شماره 21: صص 87-61.
10 انجوی‌شیرازی، ابوالقاسم (1369). فردوسی‌نامه، جلد 2: مردم و شاهنامه. تهران: علمی.
11 حاجیانی، فرخ؛ صیادکوه، اکبر؛ هاشمی قلانی، انسیه (1395). «بن‌مایه‌های فولکلوریک در طومارهای نقالان». فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه. سال 4. شماره 9: صص 81-61.
12 خالقی‌مطلق، جلال (1366). «ببر بیان (روئین‌تنی و گونه‌های آن) ». ایران‌نامه. شماره 22. زمستان. صص 207-200.
13 ------------ (1386). حماسه. تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
14 خواجوی‌کرمانی (1386). سام‌نامه. تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.
15 خلف نیشابوری، ابواسحق ابراهیم بن منصور (1340). قصص‌الانبیاء. تصحیح حبیب یغمایی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب
16 رستم‌نامه نقالان (1398). مقدمه و تصحیح محمدجعفر یاحقی و فاطمه ماه‌وان. تهران: انتشارات سخن.
17 سام‌نامه (1392). تصحیح وحید رویانی. تهران: مرکز پژوهش‌های میراث مکتوب.
18 شاهنامه هفت لشکر (1400). تصحیح محمد جعفر قنواتی و زهرا محمد حسنی صغیری. تهران: خاموش.
19 شاهنامه نقالان (1396). نوشته عباس زریری اصفهانی. به کوشش جلیل دوستخواه. تهران: ققنوس.
20 شیرویه نامدار (1394). ویرایش علیرضا سیف‌الدینی، تهران: ققنوس.
21 طرسوسی، ابوطاهر (1380). ابومسلم نامه. به کوشش حسین اسماعیلی. تهران: معین، قطره ـ انجمن ایرانشناسی فرانسه.
22 طومار جامع نقالی شاهنامه (1397). به قلم محمد شریف نایگلی. تصحیح فرزاد قائمی. مشهد: به نشر.
23 طومار شاهنامه (1399). به قلم سیدمصطفی سعیدی. تهران: خوش‌نگار.
24 طومار کهن شاهنامه فردوسی (1395). نوشته جمشید صداقت‌نژاد. تهران: دنیای کتاب.
25 طومار نقالی شاهنامه (1391). مقدمه و ویرایش سجاد آیدنلو. تهران: به نگار.
26 غفوری، رضا (1394). «بررسی صفات و خویشکاری‌های دیوان در مجموعه روایات فردوسی‌نامه»، جستارهای ادبی، شماره 191، صص 63-49.
27 فرامرزنامه بزرگ (1394). به کوشش فان زوتفِن و ابوالفضل خطیبی. تهران: سخن.
28 فردوسی، ابوالقاسم( 1369). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق. ج2، کالیفرنیا: انتشارات مزدا.
29 ------------ (1375).شاهنامه، به کوشش جلال خالقی‌مطلق.ج5، کالیفرنیا: انتشارات مزدا با همکاری بنیاد میراث ایران.
30 ----------- (1384). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار. ج6، نیویورک: بنیاد میراث ایران.
31 فرنبغ دادگی (1385). بندهش. گزارده مهرداد بهار. تهران: توس.
32 فوردهام، فریدا (1388). مقدمه‌ای بر روانشناسی یونگ. ترجمه مسعود میربها. تهران: جامی.
33 قصه حسین کرد شبستری (1400). به کوشش ایرج افشار و مهران افشاری. تهران: نشر چشمه.
34 قصه حمزه (1347). به کوشش جعفر شعار. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
35 کریستن‌سن، آرتور (1400). جستارهایی در دیوشناسی ایرانی. ترجمه احمد طباطبایی. ویرایش فرهاد اصلانی. تهران: نشر نگاه نو.
36 کریستی، آنتونی (1384). اساطیر چین. ترجمه محمدحسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.
37 محجوب، محمدجعفر (1349). «آیین عیاری». سخن، دوره 19؛ صص 15-1.
38 مختاری (1397). شهریارنامه. تصحیح و تحقیق رضا غفوری. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
39 مشکین‌نامه (1386). طومار نقالی حسین بابا مشکین. به اهتمام داود فتحعلی بیگی. تهران: نمایش.
40 مشهدی باقر بازاری (1400). افسانه قهوه‌خانه. مقدمه و تصحیح معصومه طالبی. تهران: خاموش.
41 منوچهرخان حیکم (1388). اسکندرنامه. به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: سخن.
42 نقشبندی، سیّدایوب؛ کزازی، میرجلال‌الدین؛ داوودآبادی‌فراهانی، (1395). «چهره‌شناسی رستم یکدست و هم‌گرایی و ستیزه‌گری او با رستم زال در شاهنامه کردی (گورانی) ». جستارهای ادبی. شماره 193: صص 53-79.
43 هفت لشکر (1377). مقدمه و تصحیح و توضیح مهران افشاری و مهدی مدائنی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
44 یسنا (1387). تفسیر و تألیف ابراهیم پورداود. تهران: اساطیر.
45 یشتها (1377). تفسیر و تألیف ابراهیم پورداود. 2 ج. تهران: اساطیر.
46 ------------- (1386 الف). انسان و سمبول‌هایش. ترجمه محمود سلطانیه. تهران: جامی.
47 Sharp, Darly (1991). Jung lexicon. NewYork. Pantheon: Books Inc.
