متن‌شناسی دست‌نویس منحصربه‌فرد بخش دوم حماسۀ زمجی‌نامه
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
دانشگاه حکیم سبزواری
2
دانشگاه پنجاب
چکیده
زمجی‌نامه نخستین دنبالۀ منطقی ابومسلم‌نامه بوده و از دیدگاه داستانی، به نقل حوادثی پرداخته که پس از قتل ابومسلم خراسانی روی داده است. محتوای زمجی‌نامه بنابر دست‌نویس‌های موجود در سه بخش ترتیب یافته که تا امروز، تنها بخش نخست آن منتشر شده است. موضوع بخش نخست زمجی‌نامه، شرح احوال و مبارزات احمد بن محمّد بن علی زمجی و دیگر هم‌رزمان اوست که پس از قتل ناجوانمردانۀ ابومسلم، علیه عبّاسیان خروج کرده و تا نابودی ابوجعفر، دومین خلیفۀ عبّاسی، پیش می‌روند و روایت با شهادت احمد زمجی پایان می‌پذیرد. امّا بخش دوم و سوم زمجی‌نامه، موسوم به گلزار علی احمد زمجی و کوچک‌نامه که احوال فرزندان احمد زمجی و ابومسلم خراسانی را گزارش کرده است، هنوز بررسی نشده و به طبع نیز نرسیده‌‌اند. پژوهش حاضر، به روش استقرایی بر نقد نسخۀ منحصربه‌فرد بخش دوم زمجی‌نامه، گلزار علی احمد زمجی، متمرکز شده و یافته‌های خود را در دو بخش نسخه‌شناسی و متن‌شناسی عرضه کرده است. در بخش نخست، ابتدا مشخّصات و رسم‌الخطّ تنها دست‌نویس این داستان در کتابخانۀ دانشگاه پنجاب لاهور به دست داده شده و سپس چند دست‌نوشتۀ ناشناختۀ مرتبط دیگر با زمجی‌نامه معرّفی شده که تاکنون محلّ توجّه نبوده است. پس از آن، در بخش دوم با عنوان متن‌شناسی، ابتدا مشخّصات داستان در شش بهرۀ: وجه تسمیه، منشأ پیدایش، راوی، زمان و محلّ تألیف، ساختار و زبان بررسی شده است. آن‌گاه عناصر داستانی جلد دوم زمجی‌نامه در هفت پارۀ: روایت، پی‌رنگ، زاویۀ دید، شخصیّت، زمان و مکان، درون‌مایه و توصیف ارزیابی شده‌اند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
اذکایی، پرویز «سپیتمان» .(1392). «فهرست توصیفی نسخه‌های خطّی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه بوعلی سینا همدان»، دو سالنامۀ اوراق عتیق کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، س 3، ش 3، صص 289-432.
اسفزاری، معین‌الدّین محمّد زمچی .(1338). روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات، تصحیح محمّدکاظم امام، 2 ج، تهران: دانشگاه تهران.
افضل‌الملک، غلامحسین .(1362). سفرنامۀ خراسان و کرمان، تهران: توس.
امین، سیّد حسن .(1389). «آذری اسفراینی، شاعری عارف»، حافظ، س 7، ش 78، صص 43-47.
بیهقی، علی بن زید .(1400). تاریخ بیهق، تصحیح سلمان ساکت، چ 1، تهران: میراث مکتوب.
دهخدا، علی‌اکبر .(1377). لغت‌نامه، زیر نظر محمّد معین و سیّد جعفر شهیدی، ج 9، چ 2، تهران: دانشگاه تهران.
زمجی‌نامه: روایت خراسان .(1400). تصحیح محمّد باقری، مشهد: کتیبۀ میراث شیعه.
سادات ناصری، حسن .(1353). سرآمدان فرهنگ و تاریخ ایران در دورۀ اسلامی، تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی.
شاردن، شوالیه .(1374). سفرنامۀ شوالیه شاردن، ترجمۀ اقبال یغمایی، ج 4، چ 1، تهران: توس.
صدرایی خویی، علی .(1383). در فهرست نسخه‌های خطّی فارسی انستیتو نسخه‌های خطّی ترکمنستان - عشق‌آباد ، قم: کتابخانۀ بزرگ آیت‌اللّه العظمی مرعشی نجفی و گنجینۀ جهانی مخطوطات اسلامی.
طرطوسی، ابوطاهر .(1380). ابومسلم‌نامه، تصحیح حسین اسماعیلی، 4 ج، چ 1، تهران: قطره، معین و انجمن ایران‌شناسی فرانسه.
------------ .(1387). ادبیّات عامیانۀ ایران (مجموعه مقالات دربارۀ افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران)، چ 4، تهران: چشمه.
------------ .(1375). «ابومسلم‌نامه، سرگذشت حماسی ابومسلم خراسانی 3»، ایران‌شناسی، س 8، ش 4، صص 717-737.
------------ .(1368). «ابومسلم‌نامه، سرگذشت حماسی ابومسلم خراسانی»، ایران‌شناسی، س 1، ش 4، صص 691-704.
------------ .(1368). «ابومسلم‌نامه، سرگذشت حماسی ابومسلم خراسانی»، ایران‌شناسی، س 2، ش 3، صص 480-495.
المعجم المفهرس للمخطوطات العربیه و الإسلامیّه فی طشقند عاصمه جمهوریه اوزبکستان .(2001). المجلّد الحادی عشر، طبعه الاولی، بیروت: شرکه المطبوعات للتوزیع و للنشر.
منزوی، احمد .(1362). فهرست مشترک نسخه‌های خطّی فارسی پاکستان، ج 1، 6، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
وارس بخاری، محمّدبقای و ابوطاهر طرسوسی .(1398). مسیّب‌نامه، تصحیح میلاد جعفرپور، 3 ج، چ 1، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و سخن.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبداللّه .(1995). معجم‌البلدان، ج 3، چ 2، بیروت: دار صادر.
موجانی، علی و امریزدان علیمردان .(1377). فهرست نسخ خطّی فارسی انستیتوی شرق‌شناسی و آثار خطّی تاجیکستان، زیر نظر علی موجانی، علی بهرامیان، جورابیگ نذریف و امریزدان علیمردان، ج 2، چ 1، تهران: کتابخانۀ بزرگ آیت‌الله مرعشی نجفی، با همکاری دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
نوشاهی، عارف .(1390). فهرست نسخه‌های خطّی فارسی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه پنجاب لاهور پاکستان، ج 2، چ 1، تهران: میراث مکتوب.
Gaillard, Marina. (2012). «Un asocial singulier: Aḥmad-e Zamji ‘le fou’, figure marquante de l’Abu Moslem Nâme», Journal Asiatique, t. 300, n° 1, p. 139 - 169.
اسفزاری، معین‌الدّین محمّد زمچی .(1338). روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات، تصحیح محمّدکاظم امام، 2 ج، تهران: دانشگاه تهران.
افضل‌الملک، غلامحسین .(1362). سفرنامۀ خراسان و کرمان، تهران: توس.
امین، سیّد حسن .(1389). «آذری اسفراینی، شاعری عارف»، حافظ، س 7، ش 78، صص 43-47.
بیهقی، علی بن زید .(1400). تاریخ بیهق، تصحیح سلمان ساکت، چ 1، تهران: میراث مکتوب.
دهخدا، علی‌اکبر .(1377). لغت‌نامه، زیر نظر محمّد معین و سیّد جعفر شهیدی، ج 9، چ 2، تهران: دانشگاه تهران.
زمجی‌نامه: روایت خراسان .(1400). تصحیح محمّد باقری، مشهد: کتیبۀ میراث شیعه.
سادات ناصری، حسن .(1353). سرآمدان فرهنگ و تاریخ ایران در دورۀ اسلامی، تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی.
شاردن، شوالیه .(1374). سفرنامۀ شوالیه شاردن، ترجمۀ اقبال یغمایی، ج 4، چ 1، تهران: توس.
صدرایی خویی، علی .(1383). در فهرست نسخه‌های خطّی فارسی انستیتو نسخه‌های خطّی ترکمنستان - عشق‌آباد ، قم: کتابخانۀ بزرگ آیت‌اللّه العظمی مرعشی نجفی و گنجینۀ جهانی مخطوطات اسلامی.
طرطوسی، ابوطاهر .(1380). ابومسلم‌نامه، تصحیح حسین اسماعیلی، 4 ج، چ 1، تهران: قطره، معین و انجمن ایران‌شناسی فرانسه.
------------ .(1387). ادبیّات عامیانۀ ایران (مجموعه مقالات دربارۀ افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران)، چ 4، تهران: چشمه.
------------ .(1375). «ابومسلم‌نامه، سرگذشت حماسی ابومسلم خراسانی 3»، ایران‌شناسی، س 8، ش 4، صص 717-737.
------------ .(1368). «ابومسلم‌نامه، سرگذشت حماسی ابومسلم خراسانی»، ایران‌شناسی، س 1، ش 4، صص 691-704.
------------ .(1368). «ابومسلم‌نامه، سرگذشت حماسی ابومسلم خراسانی»، ایران‌شناسی، س 2، ش 3، صص 480-495.
المعجم المفهرس للمخطوطات العربیه و الإسلامیّه فی طشقند عاصمه جمهوریه اوزبکستان .(2001). المجلّد الحادی عشر، طبعه الاولی، بیروت: شرکه المطبوعات للتوزیع و للنشر.
منزوی، احمد .(1362). فهرست مشترک نسخه‌های خطّی فارسی پاکستان، ج 1، 6، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
وارس بخاری، محمّدبقای و ابوطاهر طرسوسی .(1398). مسیّب‌نامه، تصحیح میلاد جعفرپور، 3 ج، چ 1، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و سخن.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبداللّه .(1995). معجم‌البلدان، ج 3، چ 2، بیروت: دار صادر.
موجانی، علی و امریزدان علیمردان .(1377). فهرست نسخ خطّی فارسی انستیتوی شرق‌شناسی و آثار خطّی تاجیکستان، زیر نظر علی موجانی، علی بهرامیان، جورابیگ نذریف و امریزدان علیمردان، ج 2، چ 1، تهران: کتابخانۀ بزرگ آیت‌الله مرعشی نجفی، با همکاری دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
نوشاهی، عارف .(1390). فهرست نسخه‌های خطّی فارسی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه پنجاب لاهور پاکستان، ج 2، چ 1، تهران: میراث مکتوب.
Gaillard, Marina. (2012). «Un asocial singulier: Aḥmad-e Zamji ‘le fou’, figure marquante de l’Abu Moslem Nâme», Journal Asiatique, t. 300, n° 1, p. 139 - 169.
