گونه‌شناسی نامهای دوبیتی فارسی
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
دانشگاه تربیت مدرس
چکیده
در میان انواع اشعار عامه، دوبیتی بیشترین رواج را دارد. در متون ادبی کهن و همچنین در نواحی مختلف ایران، در اشاره به دوبیتی نامهای متفاوتی بهکار می‌رود؛ مانند فهلوی، ترانه، حاجیانی، غریبی، فریاد، شروه و بسیاری موارد دیگر. در رویارویی با این اسامی متنوع این پرسش پیش می‌آید که آیا این نامهای متفاوت مصداق‌های متفاوتی هم دارند؟ و آیا وجوه تمایز احتمالی که بین آنها وجود دارد، بهگونه‌ای هست که بتوان به هر یک از آنها نام جداگانه‌ای داد و هر یک را نوع مستقلی بهشمار آورد؟ یا اینکه بر اساس معیارهای ادبی و ژانرشناسی، نمی‌توان آنها را نوع مستقلی بهشمار آورد، بلکه همۀ آنها زیرمجموعۀ دوبیتی محسوب می‌شوند؟ برای پاسخ به این پرسش، ویژگی‌های ساختاری و محتوایی حدود هزار و پانصد دوبیتی فارسی را از نقاط مختلف ایران که در ذیل نامهای متفاوتی مانند چهاربیتی، سیتک، شروه، فراقی، فریاد، فلکی، کلّگی، هزارگی، حسینا، نجما، شرمه، شربه و... گردآوری شده بودند بررسی کردیم. درنهایت، مشخص شد که به لحاظ ژانرشناختی همۀ آنها را باید ذیل ژانر دوبیتی طبقه‌بندی کرد و تمام این موارد نام‌هایی متفاوت برای نوعی واحد هستند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آزما، حسین (1370). شهر من داراب، شیراز، کاوه آزما.
ابراهیمی، معصومه (1392). «ترانه فال»، دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران، جلد دو، تهران، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
الهامی، فاطمه و فداحسین سنجرانی (1395). سیتک‌های سیستانی، زاهدان، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
آقایی، ماهرخ (1363). نغمه‌های روستایی ایران، تهران، کتاب فرزان.
برخوردار، ایرج (1380). موسیقی مناطق ایران، تهران، سروش.
برهان، محمدحسین بن خلف تبریزی (1342). برهان قاطع، تصحیح محمد معین، تهران، کتابفروشی ابن‌سینا.
بلادی، عبدالعزیز (1390). ریشه‌شناسی واژگان منتخب گویش بوشهری، تهران، آینه کتاب.
بهار، محمدتقی (1317). مقدمۀ هفتصد ترانه از ترانه‌های روستایی ایران، گردآورنده حسین کوهی‌کرمانی، تهران، بی‌نا.
ــــــــــــــ (1355). بهار و ادب فارسی، جلد اول، به کوشش محمد گلبن، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
بهاری، محمدرضا (1393). سیستانا (مجموعه‌ای از ترانه‌ها و دوبیتی‌های سیستانی)، زاهدان، محمدرضا بهاری.
بهرام‌پور، غلام‌رضا (1394). «چهاربیتی: ادامۀ سنت شعر شفاهی در ایران»، فرهنگ و ادبیات عامه، شمارۀ 6.
توکلی، غلام‌رضا (1379). ایل باصری از ترناس تا لهباز، تهران، هفت.
حسینی، ساعد (1381). شعر و موسیقی و ادبیات شفاهی استان کهگیلویه و بویراحمد، یاسوج، فاطمیه.
حیدرپور، محمود (1341). «نغمه‌ای از کرمان: غریبی»، موزیک ایران، شمارۀ 11.
خالقی‌مطلق، جلال (1376). «روزی به ترانه‌ای به چنگ آورمت»، ایرانشناسی، شمارۀ 34.
خانلری، پرویز ناتل (1353). ترانه‌ها، تهران، نوین.
خاوری، محمدجواد (1395). دوبیتی‌های عامیانۀ هزارگی، تهران، عرفان.
خلعتبری، مصطفی (1389). فال و استخاره در فرهنگ عامه، تهران، ایلشن.
خوشدل، محمدرضا (1377). ادبیات شفاهی روستا، مشهد، خاتم.
خیام، عمر بن ابراهیم (1313). ترانه‌های خیام، به کوشش صادق هدایت، تهران، امیرکبیر.
درویشی، محمدرضا (1373). مقدمه‌ای بر شناخت موسیقی نواحی ایران، تهران، حوزۀ هنری.
ذوالفقاری، حسن (1394الف). زبان و ادبیات عامه ایران، تهران، سمت.
ـــــــــــــــ (1394ب). «کاربرد و ویژگی‌های دوبیتی در بومی‌سرودهای ایرانی»، ادب‌پژوهی، شمارۀ 32.
رشیدی، عبدالرشید بن عبدالغفور (1337). فرهنگ رشیدی، به تصحیح محمد عباسی، تهران، کتابفروشی بارانی.
ریاحی، محمدامین (1375). مقدمۀ نزهه المجالس، جمال خلیل شروانی، تصحیح محمدامین ریاحی، تهران، علمی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1381). شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب، تهران، علمی.
ـــــــــــــــــــــ (1385). از گذشتۀ ادبی ایران، تهران، سخن.
ژوکوفسکی، والنتین (1389). اشعار عامیانۀ ایران در عصر قاجاری، تهران، اساطیر.
سالخورده، نعمت‌الله (1387). «دوبیتی‌هایی از سدۀ بیرجند»، نجوای فرهنگ، شمارۀ 12.
سروری، محمدقاسم بن حاجی (1338). فرهنگ مجمع الفُرس، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران، کتابفروشی علی‌اکبر علمی.
سعیدی، سهراب (1386). فرهنگ مردم میناب، تهران، ایلشن.
ـــــــــــــــ (1387). ترانه‌های چوپان، قم، موعود اسلام.
ـــــــــــــــ و فاطمه مدرسی (1395). روزون رفته هیچ وه نتاتن (شروه و ترانه در هرمزگان)، قم، دارالتفسیر.
شاد، محمد پادشاه (1336). فرهنگ آنندراج، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران، کتابخانۀ خیام.
شبانی، حسین (1386). نهبندان دیار خورشید، تهران، روزگار.
شریفیان، محسن (1385). اهل ماتم، تهران، دیرین.
ــــــــــــــ، و قاسم یاحسینی (1390). موسیقی بوشهر در عصر باستان، تهران، آینۀ کتاب.
شعبانی، اکبر (1389). «بحثی در دوبیتی فارسی»، ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد، شمارۀ 25.
شعور، اسدالله (1381). ترانه‌های غرجستان، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
شکورزاده، ابراهیم (1377). عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش.
شکورزاده، میرزا (1379). سیب سمرقندی، تهران، روزنه.
شمس قیس، محمد (1388). المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد قزوینی، مدرس رضوی، سیروس شمیسا، تهران، علم.
شمیسا، سیروس (1387). سیر رباعی در شعر فارسی، تهران، علم.
شهشهانی، سهیلا (1366). چهار فصل آفتاب، تهران، توس.
صفری، حسن (1394). فرهنگ عامۀ سفیدشهر، آران و بیدگل: مجلس‌افروز.
صادقی، علی‌اشرف (1379). «شروینیان یا عشق‌نامۀ شروین دشتبی و شروه‌سرایی»، یادنامۀ احمد تفضلی،تهران، سخن.
ــــــــــــــــ (1390). «وزن فهلویات»، وزن شعر فارسی از دیروز تا امروز، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
طباطبایی، لسان‌الحق (1386). داستان و دوبیتی‌های حسینا، تهران، بهین.
طبیب‌زاده، امید (1392). «بررسی تاریخی وزن در فهلویات»، زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، شمارۀ 3.
عزیزی، محمد (1378). «تأملی در دوبیتی‌های مردم عربخانه ـ نهبندان و بیرجند»، دیار آفتاب، تهران، روزگار.
غ‍ی‍اث‌ال‍دی‍ن رام‍پ‍وری، محمد (1375). غیاث اللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران، امیرکبیر.
فاطمی، ساسان (1378). «بررسی دو آواز مازندرانی»، هنر، شمارۀ 42.
فایز (1367). ترانه‌های فایز، به کوشش عبدالمجید زنگویی، تهران، ققنوس.
فرصت‌الدوله شیرازی (1375). بحور الالحان، تهران، فروغی.
فرهنگ سخن
قهرمان، محمد (1383). فریادهای تربتی، مشهد، ماه‌جان.
کامگار پارسی، محمد (1372). رباعی و رباعی‌سرایان از آغاز تا قرن هشتم هجری، تهران، دانشگاه تهران.
کوکرتز، یوزف، و محمدتقی مسعودیه (1379). موسیقی بوشهر، تهران، سروش.
کوهی‌کرمانی، حسین (1345). هفتصد ترانه از ترانه‌های روستایی ایران، تهران، بی‌نا.
لریمر، دیوید لکهارت (1353). فرهنگ مردم کرمان، ترجمۀ فریدون وهمن، بنیاد فرهنگ ایران.
مبشری، لطف‌الله (1335). آهنگ‌های محلی مناطق جنوب ایران، ادارۀ کل هنرهای زیبای کشور.
محبی، محمدمهدی (1340). «شربه»، کتاب هفته، شمارۀ 14.
محمد بن منور (1381). اسرار التوحید، تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران، آگه.
مزرعتی، احمد (1387). ترانه‌های قالی‌بافان، تهران، دعوت.
مسعودیه، محمدتقی (1359). موسیقی تربت‌جام، تهران، سروش.
مولا احمدعلی (1388). «رسالۀ ترانه»، سه رساله در عروض، تصحیح محمد فشارکی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
مؤیدمحسنی، مهری (1381). فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی.
میرنیا، علی (1378). فرهنگ مردم، تهران، پارسا.
ــــــــــ (1381). نگاهی به فرهنگ عامۀ مردم خراسان، مشهد، سخن‌گستر.
میهن‌دوست، محسن (1380). کله‌فریاد، تهران، گل‌آذین.
ناصح، محمدمهدی (1379). شعر غم: رباعی‌های عامیانۀ بیرجندی، مشهد، آستان قدس.
ـــــــــــــــــ (1393). گذری بر دوبیتی‌های بیرجندی، تهران، فکر بکر.
نصری‌اشرفی، جهانگیر (1383). نمایش و موسیقی در ایران، جلد دو، تهران، آروَن.
نصیرالدین طوسی، محمد (1389). معیار الاشعار، تصحیح محمد فشارکی، تهران، میراث مکتوب.
نصیری‌جامی، حسن (1380). تحلیل ساختار و درونمایۀ ترانه‌های کهن شرقی، مشهد، محقق.
نیری، عبدالحسین (1338). فولکلور، جلد یک و دو، تهران، چاپخانۀ اختر شمال.
نیلوفری، پرویز (1350). ترانه‌های ملی ایران، تهران، مدرسۀ عالی ترجمه، نشریۀ شمارۀ 6.
همایونی، صادق (1346). ترانه‌هایی از جنوب، انتشارات ادارۀ فرهنگ عامه.
ـــــــــــــــ (1348). یکهزار و چهارصد ترانۀ محلی، شیراز، کانون تربیت.
ـــــــــــــــ (1356). یازده مقاله در زمینه فرهنگ عامه، انتشارات اداره کل فرهنگ و هنر فارس.
ـــــــــــــــ (1371). فرهنگ مردم سروستان، تهران، به‌نشر.
ـــــــــــــــ (1379). ترانه‌های محلی فارس، شیراز، بنیاد فارس‌شناسی.
Blum, Stephen (1974). “Persian folksong in Mashhed (Iran)”, yearbook of the international folk music council, Cambridge University Press, Vol 6, pp 86-114.
Mokri, Mohammad (1994). Études Métriques et Éthnolinguistiques, Paris-Louvain.
ابراهیمی، معصومه (1392). «ترانه فال»، دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران، جلد دو، تهران، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
الهامی، فاطمه و فداحسین سنجرانی (1395). سیتک‌های سیستانی، زاهدان، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
آقایی، ماهرخ (1363). نغمه‌های روستایی ایران، تهران، کتاب فرزان.
برخوردار، ایرج (1380). موسیقی مناطق ایران، تهران، سروش.
برهان، محمدحسین بن خلف تبریزی (1342). برهان قاطع، تصحیح محمد معین، تهران، کتابفروشی ابن‌سینا.
بلادی، عبدالعزیز (1390). ریشه‌شناسی واژگان منتخب گویش بوشهری، تهران، آینه کتاب.
بهار، محمدتقی (1317). مقدمۀ هفتصد ترانه از ترانه‌های روستایی ایران، گردآورنده حسین کوهی‌کرمانی، تهران، بی‌نا.
ــــــــــــــ (1355). بهار و ادب فارسی، جلد اول، به کوشش محمد گلبن، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
بهاری، محمدرضا (1393). سیستانا (مجموعه‌ای از ترانه‌ها و دوبیتی‌های سیستانی)، زاهدان، محمدرضا بهاری.
بهرام‌پور، غلام‌رضا (1394). «چهاربیتی: ادامۀ سنت شعر شفاهی در ایران»، فرهنگ و ادبیات عامه، شمارۀ 6.
توکلی، غلام‌رضا (1379). ایل باصری از ترناس تا لهباز، تهران، هفت.
حسینی، ساعد (1381). شعر و موسیقی و ادبیات شفاهی استان کهگیلویه و بویراحمد، یاسوج، فاطمیه.
حیدرپور، محمود (1341). «نغمه‌ای از کرمان: غریبی»، موزیک ایران، شمارۀ 11.
خالقی‌مطلق، جلال (1376). «روزی به ترانه‌ای به چنگ آورمت»، ایرانشناسی، شمارۀ 34.
خانلری، پرویز ناتل (1353). ترانه‌ها، تهران، نوین.
خاوری، محمدجواد (1395). دوبیتی‌های عامیانۀ هزارگی، تهران، عرفان.
خلعتبری، مصطفی (1389). فال و استخاره در فرهنگ عامه، تهران، ایلشن.
خوشدل، محمدرضا (1377). ادبیات شفاهی روستا، مشهد، خاتم.
خیام، عمر بن ابراهیم (1313). ترانه‌های خیام، به کوشش صادق هدایت، تهران، امیرکبیر.
درویشی، محمدرضا (1373). مقدمه‌ای بر شناخت موسیقی نواحی ایران، تهران، حوزۀ هنری.
ذوالفقاری، حسن (1394الف). زبان و ادبیات عامه ایران، تهران، سمت.
ـــــــــــــــ (1394ب). «کاربرد و ویژگی‌های دوبیتی در بومی‌سرودهای ایرانی»، ادب‌پژوهی، شمارۀ 32.
رشیدی، عبدالرشید بن عبدالغفور (1337). فرهنگ رشیدی، به تصحیح محمد عباسی، تهران، کتابفروشی بارانی.
ریاحی، محمدامین (1375). مقدمۀ نزهه المجالس، جمال خلیل شروانی، تصحیح محمدامین ریاحی، تهران، علمی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1381). شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب، تهران، علمی.
ـــــــــــــــــــــ (1385). از گذشتۀ ادبی ایران، تهران، سخن.
ژوکوفسکی، والنتین (1389). اشعار عامیانۀ ایران در عصر قاجاری، تهران، اساطیر.
سالخورده، نعمت‌الله (1387). «دوبیتی‌هایی از سدۀ بیرجند»، نجوای فرهنگ، شمارۀ 12.
سروری، محمدقاسم بن حاجی (1338). فرهنگ مجمع الفُرس، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران، کتابفروشی علی‌اکبر علمی.
سعیدی، سهراب (1386). فرهنگ مردم میناب، تهران، ایلشن.
ـــــــــــــــ (1387). ترانه‌های چوپان، قم، موعود اسلام.
ـــــــــــــــ و فاطمه مدرسی (1395). روزون رفته هیچ وه نتاتن (شروه و ترانه در هرمزگان)، قم، دارالتفسیر.
شاد، محمد پادشاه (1336). فرهنگ آنندراج، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران، کتابخانۀ خیام.
شبانی، حسین (1386). نهبندان دیار خورشید، تهران، روزگار.
شریفیان، محسن (1385). اهل ماتم، تهران، دیرین.
ــــــــــــــ، و قاسم یاحسینی (1390). موسیقی بوشهر در عصر باستان، تهران، آینۀ کتاب.
شعبانی، اکبر (1389). «بحثی در دوبیتی فارسی»، ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد، شمارۀ 25.
شعور، اسدالله (1381). ترانه‌های غرجستان، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
شکورزاده، ابراهیم (1377). عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش.
شکورزاده، میرزا (1379). سیب سمرقندی، تهران، روزنه.
شمس قیس، محمد (1388). المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد قزوینی، مدرس رضوی، سیروس شمیسا، تهران، علم.
شمیسا، سیروس (1387). سیر رباعی در شعر فارسی، تهران، علم.
شهشهانی، سهیلا (1366). چهار فصل آفتاب، تهران، توس.
صفری، حسن (1394). فرهنگ عامۀ سفیدشهر، آران و بیدگل: مجلس‌افروز.
صادقی، علی‌اشرف (1379). «شروینیان یا عشق‌نامۀ شروین دشتبی و شروه‌سرایی»، یادنامۀ احمد تفضلی،تهران، سخن.
ــــــــــــــــ (1390). «وزن فهلویات»، وزن شعر فارسی از دیروز تا امروز، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
طباطبایی، لسان‌الحق (1386). داستان و دوبیتی‌های حسینا، تهران، بهین.
طبیب‌زاده، امید (1392). «بررسی تاریخی وزن در فهلویات»، زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، شمارۀ 3.
عزیزی، محمد (1378). «تأملی در دوبیتی‌های مردم عربخانه ـ نهبندان و بیرجند»، دیار آفتاب، تهران، روزگار.
غ‍ی‍اث‌ال‍دی‍ن رام‍پ‍وری، محمد (1375). غیاث اللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران، امیرکبیر.
فاطمی، ساسان (1378). «بررسی دو آواز مازندرانی»، هنر، شمارۀ 42.
فایز (1367). ترانه‌های فایز، به کوشش عبدالمجید زنگویی، تهران، ققنوس.
فرصت‌الدوله شیرازی (1375). بحور الالحان، تهران، فروغی.
فرهنگ سخن
قهرمان، محمد (1383). فریادهای تربتی، مشهد، ماه‌جان.
کامگار پارسی، محمد (1372). رباعی و رباعی‌سرایان از آغاز تا قرن هشتم هجری، تهران، دانشگاه تهران.
کوکرتز، یوزف، و محمدتقی مسعودیه (1379). موسیقی بوشهر، تهران، سروش.
کوهی‌کرمانی، حسین (1345). هفتصد ترانه از ترانه‌های روستایی ایران، تهران، بی‌نا.
لریمر، دیوید لکهارت (1353). فرهنگ مردم کرمان، ترجمۀ فریدون وهمن، بنیاد فرهنگ ایران.
مبشری، لطف‌الله (1335). آهنگ‌های محلی مناطق جنوب ایران، ادارۀ کل هنرهای زیبای کشور.
محبی، محمدمهدی (1340). «شربه»، کتاب هفته، شمارۀ 14.
محمد بن منور (1381). اسرار التوحید، تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران، آگه.
مزرعتی، احمد (1387). ترانه‌های قالی‌بافان، تهران، دعوت.
مسعودیه، محمدتقی (1359). موسیقی تربت‌جام، تهران، سروش.
مولا احمدعلی (1388). «رسالۀ ترانه»، سه رساله در عروض، تصحیح محمد فشارکی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
مؤیدمحسنی، مهری (1381). فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی.
میرنیا، علی (1378). فرهنگ مردم، تهران، پارسا.
ــــــــــ (1381). نگاهی به فرهنگ عامۀ مردم خراسان، مشهد، سخن‌گستر.
میهن‌دوست، محسن (1380). کله‌فریاد، تهران، گل‌آذین.
ناصح، محمدمهدی (1379). شعر غم: رباعی‌های عامیانۀ بیرجندی، مشهد، آستان قدس.
ـــــــــــــــــ (1393). گذری بر دوبیتی‌های بیرجندی، تهران، فکر بکر.
نصری‌اشرفی، جهانگیر (1383). نمایش و موسیقی در ایران، جلد دو، تهران، آروَن.
نصیرالدین طوسی، محمد (1389). معیار الاشعار، تصحیح محمد فشارکی، تهران، میراث مکتوب.
نصیری‌جامی، حسن (1380). تحلیل ساختار و درونمایۀ ترانه‌های کهن شرقی، مشهد، محقق.
نیری، عبدالحسین (1338). فولکلور، جلد یک و دو، تهران، چاپخانۀ اختر شمال.
نیلوفری، پرویز (1350). ترانه‌های ملی ایران، تهران، مدرسۀ عالی ترجمه، نشریۀ شمارۀ 6.
همایونی، صادق (1346). ترانه‌هایی از جنوب، انتشارات ادارۀ فرهنگ عامه.
ـــــــــــــــ (1348). یکهزار و چهارصد ترانۀ محلی، شیراز، کانون تربیت.
ـــــــــــــــ (1356). یازده مقاله در زمینه فرهنگ عامه، انتشارات اداره کل فرهنگ و هنر فارس.
ـــــــــــــــ (1371). فرهنگ مردم سروستان، تهران، به‌نشر.
ـــــــــــــــ (1379). ترانه‌های محلی فارس، شیراز، بنیاد فارس‌شناسی.
Blum, Stephen (1974). “Persian folksong in Mashhed (Iran)”, yearbook of the international folk music council, Cambridge University Press, Vol 6, pp 86-114.
Mokri, Mohammad (1994). Études Métriques et Éthnolinguistiques, Paris-Louvain.
