سرچشمه های فارسی و تازیِ پاره ای مضامین در اشعار عامیانۀ بختیاری
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
عضو هیأت علمی دانشگاه ارومیه، استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه
چکیده
مقالۀ حاضر مطالعهای تطبیقی میان شعر عامۀ بختیاری و ادبیات کلاسیک فارسی است که با رویکردی تاریخی میکوشد سرچشمهها و ریشههای پارهای از مضامین شعریِ بختیاری را در شعر کهنِ فارسی شناسایی کند. این مضامین در چند دستۀ اصلی قرار میگیرند: تصاویر (صور خیال) و توصیفات، باهماییها، تلمیحات تاریخی ـ ادبی، و رسومی که دستمایۀ مضمونآفرینی قرار گرفتهاند. وجود این مضامین مشترک، گرچه گاه چیزی جز تصادف و توارُد نیست، اما
بهنظر میرسد اغلب در گذشتۀ مشترک این اقوام ریشه داشته باشد، زیرا بهدلیل انزوا و دورافتادگیِ اقوام لُر از جریان ادبیات مکتوبِ فارسی، اقتباس و اخذ مستقیم از این ادبیات چندان گسترده نیست؛ هرچند بیشک برخی مضامین شعر لُری برگرفته از ادب فارسی است. تأثیر ادبیات فارسی را بهوضوح میتوان در تلمیحاتِ اشعار بختیاری به افسانههای ایرانی، خاصه شاهنامۀ فردوسی، دید. در پایان، با نظر به پیوند عمیق و دیرینۀ ادب پارسی و تازی، مقایسهای نیز میان مضامین مشترک در اشعار بختیاری و معلّقات سبع ــ بهمنزلۀ نمونهای از شعر کهن تازی ــ صورت گرفته است.
بهنظر میرسد اغلب در گذشتۀ مشترک این اقوام ریشه داشته باشد، زیرا بهدلیل انزوا و دورافتادگیِ اقوام لُر از جریان ادبیات مکتوبِ فارسی، اقتباس و اخذ مستقیم از این ادبیات چندان گسترده نیست؛ هرچند بیشک برخی مضامین شعر لُری برگرفته از ادب فارسی است. تأثیر ادبیات فارسی را بهوضوح میتوان در تلمیحاتِ اشعار بختیاری به افسانههای ایرانی، خاصه شاهنامۀ فردوسی، دید. در پایان، با نظر به پیوند عمیق و دیرینۀ ادب پارسی و تازی، مقایسهای نیز میان مضامین مشترک در اشعار بختیاری و معلّقات سبع ــ بهمنزلۀ نمونهای از شعر کهن تازی ــ صورت گرفته است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آسمند جونقانی، علی. (1380). تاریخ ادبیات در قوم بختیاری. اصفهان: شهسواری.
ارانسکی، یوسیف میخائیلوویچ. (1379). مقدمۀ فقه‌اللغۀ ایرانی. ترجمۀ کریم کشاورز. تهران: پیام.
امیراحمدیان، بهرام. (1387). پژوهشی دربارۀ ایل بختیاری. تهران: آگاه.
اوژن بختیاری، ابوالفتح. (1394). تاریخ بختیاری. تصحیح محسن حیدری. تهران: نشر تمتی.
جلالی، محمدامیر. (1396). نگاهی توصیفی‌ـ‌تحلیلی به عروض و قافیۀ شعر پارسی. تهران: نشر علمی.
حافظ، شمس‌الدین محمد. (1387). دیوان حافظ، بر اساس نسخه‌های خطی سدۀ نهم. تدوین سلیم نیساری. تهران: سخن.
حسینی، بیژن. (1386). اشعار و ترانه‌های مردمی بختیاری. اصفهان: شهسواری.
خاقانی، بدیل بن علی. (1387). دیوان خاقانی. ویراستۀ میرجلال‌الدین کزازی. 2 ج. تهران: نشر مرکز.
خیام، عمر بن ابراهیم. (1381). صد و یک رباعی [Cent Un Quatrains]. گزینش اشعار و برگردان فرانسه: ژیلبر لازار. تهران: هرمس.
دامادی، محمد. (1371). مضامین مشترک در ادب فارسی و عربی. تهران: دانشگاه تهران.
داوری، بهرام. (1343). ضرب‌المثل‌های بختیاری. با مقدمۀ حسین پژمان بختیاری. تهران: کتابخانۀ طهوری.
دود پوتا، عمر محمد. (1382). تأثیر شعر عربی بر تکامل شعر فارسی. ترجمۀ سیروس شمیسا. تهران: صدای معاصر.
دیوان محتشم کاشانی. نسخۀ محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای ملی. به شمارۀ 86434. مورخ 1088 هـ ق.
رضائی باغ‌بیدی، حسن. (1388). تاریخ زبان‌های ایرانی. تهران: مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).
رودکی، جعفر بن محمد. (1382). دیوان شعر رودکی. تصحیح و شرح جعفر شعار. تهران: نشر قطره.
ژوکوفسکی، والنتین آلکسی‌یویچ. (1396). موادی برای مطالعۀ گویش بختیاری. ترجمه و اضافات: مریم شفقی و سیدمهدی دادرس. تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
سعدی، مصلح بن عبدالله. (1384). گلستان سعدی. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.
______________. (1385). کلیات سعدی. به کوشش مظاهر مصفا. تهران: روزنه.
سنایی، مجدود بن آدم. (1362). دیوان حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم سنائی غزنوی. به سعی و اهتمام محمدتقی مدرس رضوی. تهران: کتابخانۀ سنائی.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1377). «جادوی مجاورت». بخارا. مهر 1377. ش 2.
_______________. (1384). شاعر آینه‌ها: بررسی سبک هندی و شعر بیدل. تهران: آگاه.
صادقی، علی‌اشرف. (1375). «متن کوتاهی به گویش لری از قرن یازدهم هجری». مجلۀ زبان‌شناسی. س 13. ش 1 و 2. ص 9-15.
ظاهری عبده‌وند، ابراهیم؛ کریمی نورالدین‌وند، روح‌الله. (1398). «تصاویر و توصیف‌های پیکر معشوق در اشعار عامیانۀ بختیاری». دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه. سال 7. ش 26. خرداد و تیر 98. ص 101-128.
فاضلی؛ محمدتقی؛ پوربختیار، غفار. (1395). «بررسی آداب و رسوم سوگواری در شاهنامۀ فردوسی و مقایسۀ آن با آداب مذکور در بین اقوام لر بختیاری و لر کوچک». علوم اجتماعی. سال 10، ش 3 (پیاپی 34)، پاییز 95: ص 121-144.
فخرالدین اسعد گرگانی. (1381). ویس و رامین. تصحیح محمد روشن. تهران: صدای معاصر.
فرخی سیستانی، علی بن جولوغ. (1388). دیوان حکیم فرخی سیستانی. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: زوّار.
فردوسی، ابوالقاسم. (1375). شاهنامۀ فردوسی: متن انتقادی از روی چاپ مسکو. به کوشش سعید حمیدیان. 9 ج (در 4 مجلد). تهران: نشر قطره.
___________. (1393). شاهنامه. پیرایش: جلال خالقی مطلق. 2 ج. تهران: سخن.
فروتن، فریبرز. (1383). گنجینۀ مثل‌های بختیاری. با مقدمۀ مظفر بختیار. اهواز: صمد.
کمال‌الدین اسماعیل، ابوالفضل. (1348). دیوان خلّاق‌المعانی کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی. به اهتمام حسین بحرالعلومی. تهران: کتابفروشی دهخدا.
گیلانی، نجم‌الدین؛ اکبری، مرتضی؛ یاری، سیاوش. (1396). «بررسی تحلیلی و تطبیقی سوگ‌آئین‌های لُری و کُردی با سنت سوگواری در شاهنامه». نشریۀ ادبیات تطبیقی. سال 9، ش17، پاییز و زمستان 96: ص 183-205.
معلّقات سبع. (1390). ترجمۀ عبدالمحمد آیتی. تهران: سروش.
ناصر خسرو. (1357). دیوان اشعار حکیم ناصر خسرو قبادیانی. جلد اول. به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی، دانشگاه مک‌گیل، با همکاری دانشگاه تهران.
_______. (1388). دیوان اشعار ناصر خسرو. تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: دانشگاه تهران.
نفیسی، سعید. (1382). محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی. تهران: اهورا.
هاشملو، محمدرضا. (1383). بررسی و نقد اشعار صعالیک. رشت: دانشگاه گیلان.
Anonby, E. & Asadi, A. (2018). Bakhtiari Studies ΙΙ: Orthography. Acta Universitatis Upsaliensis. Studia Iranica Upsaliensia. Uppsala.
Layard, A. H. (1894). Early Adventures in Persia, Susiana, and Babylonia, Including a Residence among the Bakhtiyari and Other Wild Tribes before the Discovery of Nineveh. London.
Lorimer, D. L. R. (1954). ʺThe Popular Verse of the Bakhtiāri of S. W. Persia – Іʺ. BSOAS. Vol. 16. No. 3, pp 542-555.
______________. (1955). ʺThe Popular Verse of the Bakhtiāri of S. W. Persia – ІI: Specimens of Bakhtiāri Verse ʺ. BSOAS. Vol. 17. No. 1, pp 92-110.
______________. (1963). ʺThe Popular Verse of the Bakhtiāri of S. W. Persia – ІІI: Specimens of Bakhtiāri Verseʺ. BSOAS. Vol. 26. No. 1, pp 55-68.
______________. (1995). Poetry of the Baxtiārīs. By: Fereydun Vahman & Garnik Asatrian. Copenhagen: The Royal Danish academy of Sciences and Letters.
ارانسکی، یوسیف میخائیلوویچ. (1379). مقدمۀ فقه‌اللغۀ ایرانی. ترجمۀ کریم کشاورز. تهران: پیام.
امیراحمدیان، بهرام. (1387). پژوهشی دربارۀ ایل بختیاری. تهران: آگاه.
اوژن بختیاری، ابوالفتح. (1394). تاریخ بختیاری. تصحیح محسن حیدری. تهران: نشر تمتی.
جلالی، محمدامیر. (1396). نگاهی توصیفی‌ـ‌تحلیلی به عروض و قافیۀ شعر پارسی. تهران: نشر علمی.
حافظ، شمس‌الدین محمد. (1387). دیوان حافظ، بر اساس نسخه‌های خطی سدۀ نهم. تدوین سلیم نیساری. تهران: سخن.
حسینی، بیژن. (1386). اشعار و ترانه‌های مردمی بختیاری. اصفهان: شهسواری.
خاقانی، بدیل بن علی. (1387). دیوان خاقانی. ویراستۀ میرجلال‌الدین کزازی. 2 ج. تهران: نشر مرکز.
خیام، عمر بن ابراهیم. (1381). صد و یک رباعی [Cent Un Quatrains]. گزینش اشعار و برگردان فرانسه: ژیلبر لازار. تهران: هرمس.
دامادی، محمد. (1371). مضامین مشترک در ادب فارسی و عربی. تهران: دانشگاه تهران.
داوری، بهرام. (1343). ضرب‌المثل‌های بختیاری. با مقدمۀ حسین پژمان بختیاری. تهران: کتابخانۀ طهوری.
دود پوتا، عمر محمد. (1382). تأثیر شعر عربی بر تکامل شعر فارسی. ترجمۀ سیروس شمیسا. تهران: صدای معاصر.
دیوان محتشم کاشانی. نسخۀ محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای ملی. به شمارۀ 86434. مورخ 1088 هـ ق.
رضائی باغ‌بیدی، حسن. (1388). تاریخ زبان‌های ایرانی. تهران: مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).
رودکی، جعفر بن محمد. (1382). دیوان شعر رودکی. تصحیح و شرح جعفر شعار. تهران: نشر قطره.
ژوکوفسکی، والنتین آلکسی‌یویچ. (1396). موادی برای مطالعۀ گویش بختیاری. ترجمه و اضافات: مریم شفقی و سیدمهدی دادرس. تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
سعدی، مصلح بن عبدالله. (1384). گلستان سعدی. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.
______________. (1385). کلیات سعدی. به کوشش مظاهر مصفا. تهران: روزنه.
سنایی، مجدود بن آدم. (1362). دیوان حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم سنائی غزنوی. به سعی و اهتمام محمدتقی مدرس رضوی. تهران: کتابخانۀ سنائی.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1377). «جادوی مجاورت». بخارا. مهر 1377. ش 2.
_______________. (1384). شاعر آینه‌ها: بررسی سبک هندی و شعر بیدل. تهران: آگاه.
صادقی، علی‌اشرف. (1375). «متن کوتاهی به گویش لری از قرن یازدهم هجری». مجلۀ زبان‌شناسی. س 13. ش 1 و 2. ص 9-15.
ظاهری عبده‌وند، ابراهیم؛ کریمی نورالدین‌وند، روح‌الله. (1398). «تصاویر و توصیف‌های پیکر معشوق در اشعار عامیانۀ بختیاری». دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه. سال 7. ش 26. خرداد و تیر 98. ص 101-128.
فاضلی؛ محمدتقی؛ پوربختیار، غفار. (1395). «بررسی آداب و رسوم سوگواری در شاهنامۀ فردوسی و مقایسۀ آن با آداب مذکور در بین اقوام لر بختیاری و لر کوچک». علوم اجتماعی. سال 10، ش 3 (پیاپی 34)، پاییز 95: ص 121-144.
فخرالدین اسعد گرگانی. (1381). ویس و رامین. تصحیح محمد روشن. تهران: صدای معاصر.
فرخی سیستانی، علی بن جولوغ. (1388). دیوان حکیم فرخی سیستانی. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: زوّار.
فردوسی، ابوالقاسم. (1375). شاهنامۀ فردوسی: متن انتقادی از روی چاپ مسکو. به کوشش سعید حمیدیان. 9 ج (در 4 مجلد). تهران: نشر قطره.
___________. (1393). شاهنامه. پیرایش: جلال خالقی مطلق. 2 ج. تهران: سخن.
فروتن، فریبرز. (1383). گنجینۀ مثل‌های بختیاری. با مقدمۀ مظفر بختیار. اهواز: صمد.
کمال‌الدین اسماعیل، ابوالفضل. (1348). دیوان خلّاق‌المعانی کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی. به اهتمام حسین بحرالعلومی. تهران: کتابفروشی دهخدا.
گیلانی، نجم‌الدین؛ اکبری، مرتضی؛ یاری، سیاوش. (1396). «بررسی تحلیلی و تطبیقی سوگ‌آئین‌های لُری و کُردی با سنت سوگواری در شاهنامه». نشریۀ ادبیات تطبیقی. سال 9، ش17، پاییز و زمستان 96: ص 183-205.
معلّقات سبع. (1390). ترجمۀ عبدالمحمد آیتی. تهران: سروش.
ناصر خسرو. (1357). دیوان اشعار حکیم ناصر خسرو قبادیانی. جلد اول. به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی، دانشگاه مک‌گیل، با همکاری دانشگاه تهران.
_______. (1388). دیوان اشعار ناصر خسرو. تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: دانشگاه تهران.
نفیسی، سعید. (1382). محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی. تهران: اهورا.
هاشملو، محمدرضا. (1383). بررسی و نقد اشعار صعالیک. رشت: دانشگاه گیلان.
Anonby, E. & Asadi, A. (2018). Bakhtiari Studies ΙΙ: Orthography. Acta Universitatis Upsaliensis. Studia Iranica Upsaliensia. Uppsala.
Layard, A. H. (1894). Early Adventures in Persia, Susiana, and Babylonia, Including a Residence among the Bakhtiyari and Other Wild Tribes before the Discovery of Nineveh. London.
Lorimer, D. L. R. (1954). ʺThe Popular Verse of the Bakhtiāri of S. W. Persia – Іʺ. BSOAS. Vol. 16. No. 3, pp 542-555.
______________. (1955). ʺThe Popular Verse of the Bakhtiāri of S. W. Persia – ІI: Specimens of Bakhtiāri Verse ʺ. BSOAS. Vol. 17. No. 1, pp 92-110.
______________. (1963). ʺThe Popular Verse of the Bakhtiāri of S. W. Persia – ІІI: Specimens of Bakhtiāri Verseʺ. BSOAS. Vol. 26. No. 1, pp 55-68.
______________. (1995). Poetry of the Baxtiārīs. By: Fereydun Vahman & Garnik Asatrian. Copenhagen: The Royal Danish academy of Sciences and Letters.
