رؤیانگاری بر کاشی زرینفام در دو بنای قدمگاهی کاشان از دوران ایلخانی و صفوی
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
استادیار گروه ادیان و فلسفه، دانشکده ادبیات دانشگاه کاشان
2
استادیار گروه مطالعات عالی هنر، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان
چکیده
آمدن شخصی مقدس در رؤیای باورمندان و دستور وی به ساخت بنایی یادمانی، یکی از علت‌های اصلی ساخت قدمگاهها بوده و نمونههای متعددی از این قبیل بناها در ایران قابل شناسایی است. در برخی موارد، برای بیان رؤیا و استمرار این باور برای نسلهای آینده از الواح یادمانی استفاده شده است. در این مقاله به پنج کاشی زرینفام در منطقۀ کاشان اشاره میشود که در آنها گزارش یک رؤیا ثبت شده است. دو نمونه از آنها که متنشان بهطور کامل حفظ شده است، شباهتهای معناداری با هم دارند: اولی متعلق به قدمگاه درب مهریقآباد کاشان است که شخصی در سال 711ق/1312م امام علی(ع) را در خواب میبیند و به فرمان او تربتخانهای میسازد. طبق متن کاشی دوم در قدمگاه خضر روستای یزدلان، شخصی در سال 1015ق/1607م خضر را در خواب دیده که به او سفارش تعمیر یک بنای گنبددار مخروبه را داده است. این نوشتار به دنبال واکاوی محتوا و بررسی وجوه تمایز و تشابه این دو لوح است. یافتههای مقاله نشان میدهد که آن دو در بازتاب باورهای عامۀ ایرانی ـ شیعی، زمان و مکان مقدس و کرامت‌های شخصمحوری مقدس، بنمایه‌ای مشترک دارند و جهت اصلی آنها مستندسازی عمارتِ بنایی مذهبی با بنمایههای ایرانی و شیعی است. طرفه آنکه گذشت قرون و اعصار نتوانسته است این بنمایههای اعتقادی را از میان بردارد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
- اوشیدری، جهانگیر (1394). دانشنامه مزدیسنا. تهران: نشر مرکز.
- باستانی‌پاریزی، محمدابراهیم (1373). خاتون هفت قلعه. تهران: روزبهان.
- باستانی‌پاریزی، محمدابراهیم (1378). شمعی در طوفان. تهران: علم.
- بویس، مری (1346). بی‌بی شهربانو و پارس بانو. بررسی‌های تاریخی، شماره 3 و 4: 125-146.
- بویس، مری (1381). زرتشتیان: باورها و آداب دینی آنها. ترجمه عسکر بهرامی. تهران: ققنوس.
- پنجه‌شاه (1390). زیارت پنجه‌شاه به نقل از بحرالانساب، در: نامه کاشان، ج۴، به کوشش افشین عاطفی، ۱۹-۲۴. کاشان: همگام با هستی.
- پورداود، ابراهیم (1399). یسنا. ویراست فرید مرادی. تهران: انتشارات نگاه.
- تاج‌‌الدین (1390). بقعه خواجه تاج‌‌الدین به نقل از بحرالانساب، در: نامه کاشان، ج۴، به کوشش افشین عاطفی، ۲۹-۴۳. کاشان: همگام با هستی.
- ترکمان، اسکندربیک (1382). تاریخ عالم آرای عباسی (نیمه دوم جلد دوم)، تصحیح ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
- تیمورباشا، احمد (1421/2001). الآثار النبویة. قاهره.
- خامه‌یار، احمد (1391). بررسی زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در مصر و شام، تاریخ در آینه پژوهش، سال نهم، شماره اول: 5-20.
- خامه‌یار، احمد (1393). آثار پیامبر و زیارتگاه‌های اهل بیت در سوریه. تهران: موسسه فرهنگی هنری مشعر.
- خامه‌یار، احمد (1395). ملوک شیعه ری و ورامین در دوره ایلخانی، کتابگزار ش1: 433-438.
- خامه‌یار، احمد (1397) آگاهی‌های دیگری درباره ملوک علوی ری در دوره ایلخانی، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، https://www.cgie.org.ir/fa/news/217036/ (دسترسی: دی 99).
- رضوی کاشانی، حسین بن هبة‌الله (1357). شجره طیبه. فرهنگ ایران‌زمین، شماره 23: 337-453.
- سپهر کاشانی، میرزا عبدالحسین خان (1355). مختصر جغرافیای کاشان، به کوشش ایرج افشار. فرهنگ ایران‌زمین، ج 22: 430-458.
- عدل، شهریار (1379). «یک جفت کاشی دو آتشه یادبود از کاشان مورّخ سال 711/1312: پیمانه‌ها و خطوط تصحیح و تنظیم‌کننده در نقاشی شرقی، بخش دوم.» در: هنر و جامعه در جهان ایرانی، به کوشش شهریار عدل، ترجمۀ احسان اشراقی، 221-246. تهران: توس.
- قدردان، مهرداد (1388). جایگاه نور و آتش در آیین زرتشت. شیراز: افق پرواز.
- قزوینی، زکریا (1967). آثارالبلاد فی‌اخبارالعباد، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن: افست ویسبادن.
- قمی، حسن بن محمد (1385). تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، تحقیق محمدرضا انصاری قمی. قم: مرکز قم‌شناسی کتابخانه مرعشی.
- کاشانی، ابوالقاسم (1348). تاریخ الجایتو، به اهتمام: مهین همبلی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- کلانتر ضرابی، عبدالرحیم (1341). تاریخ کاشان (مرآت القاسان)، تصحیح ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
- مشهدی نوش‌آبادی، محمد (1395). اسطوره غیبت دختر. فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی 43: 249-282.
- مشهدی نوش‌آبادی، محمد و محمدرضا غیاثیان (1399). الواح زرینفام کاشان در اواخر سدۀ نهم و نیمۀ اول سدۀ دهم هجری. پژوهشهای علوم تاریخی، سال دوازدهم، ش 3: 107-132.
- میرمحمدی، حمیدرضا (1380). پراکندگی جغرافیایی اماکن مذهبی کشور در قالب استانی. مجله مسجد 58: 63-73.
- ناصرخسرو (1363). سفرنامه. تصحیح محمد دبیر ساقی، تهران: زوار.
- نراقی، حسن (1382). آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- وقف‌نامه (1335). وقف‌نامه سه دیه در کاشان، به کوشش ایرج افشار. فرهنگ ایران‌زمین، ج ۴: ۱۲۲- ۱۳۸.
- Adle, Chahryar (1972). “Un disque de fondation en céramique (Kâšân, 711/1312)”, Journal Asiatique, CCLX/3‒4: 277‒297.
- Adle, Chahryar (1982). “Un diptique de foundation en ceramique lustrée, Kašan 711/1312,” In: idem, ed., Art et société dans le monde iranien, 199-218. Paris: Institut Français d’Iranologie.
- Andrews, Peter Alford (1980). “The Felt Tent in Middle Asia: The Nomadic Tradition and Its Interaction with Princely Tentage.” PhD diss., University of London.
- Boyce, Mary (1993). “Dar-e Mehr,” Encyclopædia Iranica. Vol. 6, Fasc. 6: 669-670.
- Komaroff, Linda & Stefano Carboni (eds.), (2002). The Legacy of Genghis Khan. New York: The Metropolitan Museum of Art.
- Lentz, Thomas W. & Glenn D. Lowry (1989). Timur and the Princely Vision: Persian Art and Culture in the Fifteenth Century. Los Angeles: Los Angeles County Museum of Art.
- Noss, John Boyer (1953). Man’s Religions. New York: Macmillan.
- Sotheby’s (2011). Arts of the Islamic World, Including Fine Carpets and Textiles. London: 6 April 2011. London: Sotheby’s.
- Watson, Oliver (1975a). “The Masjid-i ʿAli, Quhrūd: An Architectural and Epigraphic Survey.” Iran, XIII: 59-74.
- Watson, Oliver (1975b). “Persian Lustre Ware, from the 14th to the 19th Centuries.” Le monde Iranien et l'Islam: Sociétés et cultures 3: 63-80.
- Watson, Oliver (1985). Persian Lustre Ware. London: Faber and Faber.
- باستانی‌پاریزی، محمدابراهیم (1373). خاتون هفت قلعه. تهران: روزبهان.
- باستانی‌پاریزی، محمدابراهیم (1378). شمعی در طوفان. تهران: علم.
- بویس، مری (1346). بی‌بی شهربانو و پارس بانو. بررسی‌های تاریخی، شماره 3 و 4: 125-146.
- بویس، مری (1381). زرتشتیان: باورها و آداب دینی آنها. ترجمه عسکر بهرامی. تهران: ققنوس.
- پنجه‌شاه (1390). زیارت پنجه‌شاه به نقل از بحرالانساب، در: نامه کاشان، ج۴، به کوشش افشین عاطفی، ۱۹-۲۴. کاشان: همگام با هستی.
- پورداود، ابراهیم (1399). یسنا. ویراست فرید مرادی. تهران: انتشارات نگاه.
- تاج‌‌الدین (1390). بقعه خواجه تاج‌‌الدین به نقل از بحرالانساب، در: نامه کاشان، ج۴، به کوشش افشین عاطفی، ۲۹-۴۳. کاشان: همگام با هستی.
- ترکمان، اسکندربیک (1382). تاریخ عالم آرای عباسی (نیمه دوم جلد دوم)، تصحیح ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
- تیمورباشا، احمد (1421/2001). الآثار النبویة. قاهره.
- خامه‌یار، احمد (1391). بررسی زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در مصر و شام، تاریخ در آینه پژوهش، سال نهم، شماره اول: 5-20.
- خامه‌یار، احمد (1393). آثار پیامبر و زیارتگاه‌های اهل بیت در سوریه. تهران: موسسه فرهنگی هنری مشعر.
- خامه‌یار، احمد (1395). ملوک شیعه ری و ورامین در دوره ایلخانی، کتابگزار ش1: 433-438.
- خامه‌یار، احمد (1397) آگاهی‌های دیگری درباره ملوک علوی ری در دوره ایلخانی، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، https://www.cgie.org.ir/fa/news/217036/ (دسترسی: دی 99).
- رضوی کاشانی، حسین بن هبة‌الله (1357). شجره طیبه. فرهنگ ایران‌زمین، شماره 23: 337-453.
- سپهر کاشانی، میرزا عبدالحسین خان (1355). مختصر جغرافیای کاشان، به کوشش ایرج افشار. فرهنگ ایران‌زمین، ج 22: 430-458.
- عدل، شهریار (1379). «یک جفت کاشی دو آتشه یادبود از کاشان مورّخ سال 711/1312: پیمانه‌ها و خطوط تصحیح و تنظیم‌کننده در نقاشی شرقی، بخش دوم.» در: هنر و جامعه در جهان ایرانی، به کوشش شهریار عدل، ترجمۀ احسان اشراقی، 221-246. تهران: توس.
- قدردان، مهرداد (1388). جایگاه نور و آتش در آیین زرتشت. شیراز: افق پرواز.
- قزوینی، زکریا (1967). آثارالبلاد فی‌اخبارالعباد، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن: افست ویسبادن.
- قمی، حسن بن محمد (1385). تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، تحقیق محمدرضا انصاری قمی. قم: مرکز قم‌شناسی کتابخانه مرعشی.
- کاشانی، ابوالقاسم (1348). تاریخ الجایتو، به اهتمام: مهین همبلی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- کلانتر ضرابی، عبدالرحیم (1341). تاریخ کاشان (مرآت القاسان)، تصحیح ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
- مشهدی نوش‌آبادی، محمد (1395). اسطوره غیبت دختر. فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی 43: 249-282.
- مشهدی نوش‌آبادی، محمد و محمدرضا غیاثیان (1399). الواح زرینفام کاشان در اواخر سدۀ نهم و نیمۀ اول سدۀ دهم هجری. پژوهشهای علوم تاریخی، سال دوازدهم، ش 3: 107-132.
- میرمحمدی، حمیدرضا (1380). پراکندگی جغرافیایی اماکن مذهبی کشور در قالب استانی. مجله مسجد 58: 63-73.
- ناصرخسرو (1363). سفرنامه. تصحیح محمد دبیر ساقی، تهران: زوار.
- نراقی، حسن (1382). آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- وقف‌نامه (1335). وقف‌نامه سه دیه در کاشان، به کوشش ایرج افشار. فرهنگ ایران‌زمین، ج ۴: ۱۲۲- ۱۳۸.
- Adle, Chahryar (1972). “Un disque de fondation en céramique (Kâšân, 711/1312)”, Journal Asiatique, CCLX/3‒4: 277‒297.
- Adle, Chahryar (1982). “Un diptique de foundation en ceramique lustrée, Kašan 711/1312,” In: idem, ed., Art et société dans le monde iranien, 199-218. Paris: Institut Français d’Iranologie.
- Andrews, Peter Alford (1980). “The Felt Tent in Middle Asia: The Nomadic Tradition and Its Interaction with Princely Tentage.” PhD diss., University of London.
- Boyce, Mary (1993). “Dar-e Mehr,” Encyclopædia Iranica. Vol. 6, Fasc. 6: 669-670.
- Komaroff, Linda & Stefano Carboni (eds.), (2002). The Legacy of Genghis Khan. New York: The Metropolitan Museum of Art.
- Lentz, Thomas W. & Glenn D. Lowry (1989). Timur and the Princely Vision: Persian Art and Culture in the Fifteenth Century. Los Angeles: Los Angeles County Museum of Art.
- Noss, John Boyer (1953). Man’s Religions. New York: Macmillan.
- Sotheby’s (2011). Arts of the Islamic World, Including Fine Carpets and Textiles. London: 6 April 2011. London: Sotheby’s.
- Watson, Oliver (1975a). “The Masjid-i ʿAli, Quhrūd: An Architectural and Epigraphic Survey.” Iran, XIII: 59-74.
- Watson, Oliver (1975b). “Persian Lustre Ware, from the 14th to the 19th Centuries.” Le monde Iranien et l'Islam: Sociétés et cultures 3: 63-80.
- Watson, Oliver (1985). Persian Lustre Ware. London: Faber and Faber.
