بازشناسی فولکلور مادی (پوشاک) در ترسیم سیمای اشخاص داستانی در نسخۀ مصور خاوراننامه
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهش هنر ، دانشگاه نیشابور
2
دانشگاه هنر نیشابور
چکیده
منظومۀ خاوراننامه اثری بی‌بدیل در حوزۀ ادبیات و نگارگری است که از هم‌آمیزی دو وجه حماسی و مذهبی شکل گرفته و بدعتی در تاریخ ادب و هنر ایران نهاده است. روایتهای این منظومه، جدال بین خوبی و بدی است و نگارگر نیز، سعی کرده همپای با مضمون، به بازنمایی خیر و شر و طبقات اجتماعی مختلف، از والاترین طبقه که خاص پیامبران الهی و امامان است، تا طبقات درباری، مردمان عادی و انسان‌های دون‌مرتبه و گناهکاران بپردازد. از این روی، این اثر ضمن مصورسازیِ متن ادبی این روایت بی‌همتا، منبعی ارزشمند در خوانش فرهنگ و ادبیات عامه در عصر ترکمانان است که تلاقی دیدگاه شاعر و نگارگر را در دو وجه حماسی و مذهبی و حساسیت‌های آنها را در نمایش طبقات اجتماعی مختلف نشان می‌دهد. هدف این پژوهش، ضمن خوانش طبقات اجتماعی و انواع شخصیت‌پردازی‌ها در متن و تصویرِ نسخۀ مصور خاوران‌نامۀ موجود در کاخ گلستان، شناسایی و تطبیق نوع پوشاک آنها در تصاویر است تا لایه‌های پنهان فرهنگ آن روزگار را شناسایی کند. پرسش این است که چه شخصیت‌هایی در متن و تصویر نسخۀ خاوراننامه نقش بسته است؟ و چه ارتباطی بین انواع پوشاک در توصیف و بازنمایی شخصیت‌ها در نگارههای نسخۀ خاوراننامه وجود دارد؟ نتایج تحقیق نشان می‌دهند که شخصیت‌های نسخۀ خاوراننامه برحسب وجوه ادبی و طبقات اجتماعی ، در دو حوزۀ متن و تصویر دارای گونه‌های متنوع و مشابهی هستند؛ لیکن در ترسیم پوشاک، به‌دلیل فقدان اطلاعات لازم در متن ادبی، نگارگر از رسم زمانه و فرهنگ عامۀ آن روزگار بهره برده است. این تحقیق از حیث هدف بنیادین ـ کاربردی و از نظر روش، استقرایی با رویکرد تطبیقی است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آژند، یعقوب(1389): «پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران»، تهران، انتشارات سمت.
آلبوغبیش، عبدالله و آشتیانی عراقی، نرگس(1397)، «پیوند ادبیات و نگارگری؛ خوانش تطبیقی لیلی و مجنون جامی و نگارهای از مظفرعلی»، فصلنامه پژوهش‌های ادبیات تطبیقی، دوره 6، شماره 1، صفحات31 تا 58.
اخوانی، سعید و محمودی، فتانه(1397): «واکاویی‌لایه‌های‌معنایی در نگارههای نسخه‌ی خاوراننامه با رویکرد آیکونولوژی»، نشریه هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، دوره23، شماره2،صفحات 23 تا 34
اشرفی، م. م.(1367) «همگامی‌نقاشی با ادبیات در ایران (از سده ششم یا یازدهم هجری قمری)»، ترجمه رویین پاکباز. نشر نگاه.
انواری، سعید(1381)، مقدمه خاوراننامه، در کتاب: «خاوان‌نامه؛ ابن‌حسام‌خوسفی‌بیرجندی؛ نگاره‌ها و تذهیب‌های فرهاد نقاش؛ سده نهم هجری»، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صفحات6و7.
پاکباز، رویین(1397): «نقاشی ایران: از دیرباز تا امروز»، تهران، انتشارات زرین.
حجوانی، مهدی(1380)، «شخصیت‌پردازی در ادبیات داستانی (گزارش دهمین نشست نقد آثار ادبی)»، کتاب‌ماه کودک و نوجوان.
حق‌شناس، شهربانو(1378): «داستان داستان‌ها (تاملی بر خاوراننامه ابن‌حسام‌خوسفی)»، نوید شیراز.
حکم‌آبادی، عارفه سادات(1395): «تجلی پوشاک دوره‌ی آل‌بویه در نگارگری مکتب‌شیراز دوره‌ی تیموری»، پنجمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، شماره 18، صفحات2120 تا 2135.
خوسفی، محمدبن حسام‌الدین(1382): «تازیان نامه‌پارسی، خلاصه خاوراننامه»، مترجم: حمیدالله مرادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
خوسفی‌بیرجندی، ابن‌حسام (1381)، «خاوان نامه؛ ابن‌حسام خوسفی بیرجندی؛ نگاره‌ها و تذهیب‌های فرهاد نقاش؛ سده نهم هجری»، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خوشحال‌دستجردی، طاهره (1380): «بازتاب حماسی در دیوان ابن حسام خوسفی»، نشریه ادبیات و علوم انسانی، شماره1، صفحات 57 تا 73
دزی، رینهارت(1359): «فرهنگ البسه‌ی مسلمانان»، ترجمه حسین علی هروی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ذوالفقاری، حسن(1391)، «ادبیات داستانی»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، جلد اول، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
ذوالفقاری، حسن(1394)، «زبان و ادبیات عامه ایران»، تهران انتشارات سمت
رابینسون، ب. و.(1379)، «بررسی نقاشی‌ایرانی، هنر و جامعه در جهان ایرانی»، به کوشش شهریار عدل، تهران، انتشارات توس.
رجبی‌نیازآبادی، الهام و فرخ‌فر، فرزانه(1398)، «بررسی پیوند و گسست بین متن شاهنامه بایسنغری و نگارههای آن»، جستارهای‌ادبی، شماره 204
شریعت، زهرا (1388): «جلوه‌های حماسی، ملی و مذهبی در نگارههای خاوراننامه مکتب شیراز»، مطالعات هنر اسلامی، دوره5، شماره10، ص 43 تا 57. سیمز، الینور و دیگران (1382): «پوشاک در ایران زمین(مصور)»، مقدمه علی بلوک‌باشی، ترجمه پیمان متین، از سری مقالات دانشنامه‌ی ایرانیکا زیر نظر احسان یارشاطر، انتشارات امیرکبیر.
رضایی، عبدالعظیم(۱۳۷۸)، «تاریخ ده هزار ساله ایران»، جلد سوم، نشر اقبال
صفا، ذبیح‌الله(1378)، «حماسه سرایی در ایران»، تهران، چاپ هفتم، انتشارات فردوسی.
عباسی، سکینه(1398)، «بوطیقای قصه‌های بلند عامیانه فارسی(رمانس عام)»، با مقدمه‌ی دکتر یدالله جلالی پنداری، چاپ دوم، نشر روزگار.
عطاشیبانی، فریبا(1392): «تصویرآفرینی بلاغی در خاوراننامه ابن‌حسام خوسفی»، فصلنامه سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال ششم، دوره دوم، شماره 20، صفحات285 تا 302.
غیبی، مهرآسا(1398)، «هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی»، چاپ هشتم، انتشارات هیرمند.
محمودی، فتانه و حاج‌حسینی، اعظم(1393): «تقابل خیر و شر در نگارههای خاوراننامه و شاهنامه؛ با رویکرد نقد کهن الگو»، نشریه‌ی تخصصی پردیس هنر-دانشگاه سمنان، شماره 3، صفحات21 تا 34.
متین، پیمان(1383)، «پوشاک ایرانیان»، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی
معمارزاده، محمد(1390)، «خاوراننامه از منظر هنر نگارگری، با تاکید بر عوامل موثر در شکل‌گیری اثر هنری و تحلیل نمادهای آن»، فصلنامه مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، شماره 19، صفحات 162 تا 177.
میرصادقی، جمال(1376)، «ادبیات داستانی: قصه، رمانس، داستان کوتاه، رمان»، چاپ سوم، نشر سخن.
نصرتی، مینا(1381)، «نگاهی به دو اثر ارزنده»، نشریه ماه هنر، شماره 47، مرداد و شهریور، صفحات118 تا 133.
هیلنز، جان راول(1368)، «شناخت اساطیر ایران»، ترجمه ژاله آموزگار، احمد تفضیلی، نشر چشمه.
Blair, Sheila and S. Bloom (1994), "the Art and Architecture of Islam 1250-1800", New Haven and London, Yale University Press.
Dorson, Richard, M. (1972), "Folklore and Folklife; AN INTRODUCTION", Chicago, Chicago University press.
Hartland, Edwin Sidny (1981), "the Science of Folktale", London.
Robinson, B. W. (1958), "A Desriptive Catalogue of the Persian Painting in the Bodleian Library", oxford, Clarner Press
آلبوغبیش، عبدالله و آشتیانی عراقی، نرگس(1397)، «پیوند ادبیات و نگارگری؛ خوانش تطبیقی لیلی و مجنون جامی و نگارهای از مظفرعلی»، فصلنامه پژوهش‌های ادبیات تطبیقی، دوره 6، شماره 1، صفحات31 تا 58.
اخوانی، سعید و محمودی، فتانه(1397): «واکاویی‌لایه‌های‌معنایی در نگارههای نسخه‌ی خاوراننامه با رویکرد آیکونولوژی»، نشریه هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، دوره23، شماره2،صفحات 23 تا 34
اشرفی، م. م.(1367) «همگامی‌نقاشی با ادبیات در ایران (از سده ششم یا یازدهم هجری قمری)»، ترجمه رویین پاکباز. نشر نگاه.
انواری، سعید(1381)، مقدمه خاوراننامه، در کتاب: «خاوان‌نامه؛ ابن‌حسام‌خوسفی‌بیرجندی؛ نگاره‌ها و تذهیب‌های فرهاد نقاش؛ سده نهم هجری»، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صفحات6و7.
پاکباز، رویین(1397): «نقاشی ایران: از دیرباز تا امروز»، تهران، انتشارات زرین.
حجوانی، مهدی(1380)، «شخصیت‌پردازی در ادبیات داستانی (گزارش دهمین نشست نقد آثار ادبی)»، کتاب‌ماه کودک و نوجوان.
حق‌شناس، شهربانو(1378): «داستان داستان‌ها (تاملی بر خاوراننامه ابن‌حسام‌خوسفی)»، نوید شیراز.
حکم‌آبادی، عارفه سادات(1395): «تجلی پوشاک دوره‌ی آل‌بویه در نگارگری مکتب‌شیراز دوره‌ی تیموری»، پنجمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، شماره 18، صفحات2120 تا 2135.
خوسفی، محمدبن حسام‌الدین(1382): «تازیان نامه‌پارسی، خلاصه خاوراننامه»، مترجم: حمیدالله مرادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
خوسفی‌بیرجندی، ابن‌حسام (1381)، «خاوان نامه؛ ابن‌حسام خوسفی بیرجندی؛ نگاره‌ها و تذهیب‌های فرهاد نقاش؛ سده نهم هجری»، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خوشحال‌دستجردی، طاهره (1380): «بازتاب حماسی در دیوان ابن حسام خوسفی»، نشریه ادبیات و علوم انسانی، شماره1، صفحات 57 تا 73
دزی، رینهارت(1359): «فرهنگ البسه‌ی مسلمانان»، ترجمه حسین علی هروی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ذوالفقاری، حسن(1391)، «ادبیات داستانی»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، جلد اول، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
ذوالفقاری، حسن(1394)، «زبان و ادبیات عامه ایران»، تهران انتشارات سمت
رابینسون، ب. و.(1379)، «بررسی نقاشی‌ایرانی، هنر و جامعه در جهان ایرانی»، به کوشش شهریار عدل، تهران، انتشارات توس.
رجبی‌نیازآبادی، الهام و فرخ‌فر، فرزانه(1398)، «بررسی پیوند و گسست بین متن شاهنامه بایسنغری و نگارههای آن»، جستارهای‌ادبی، شماره 204
شریعت، زهرا (1388): «جلوه‌های حماسی، ملی و مذهبی در نگارههای خاوراننامه مکتب شیراز»، مطالعات هنر اسلامی، دوره5، شماره10، ص 43 تا 57. سیمز، الینور و دیگران (1382): «پوشاک در ایران زمین(مصور)»، مقدمه علی بلوک‌باشی، ترجمه پیمان متین، از سری مقالات دانشنامه‌ی ایرانیکا زیر نظر احسان یارشاطر، انتشارات امیرکبیر.
رضایی، عبدالعظیم(۱۳۷۸)، «تاریخ ده هزار ساله ایران»، جلد سوم، نشر اقبال
صفا، ذبیح‌الله(1378)، «حماسه سرایی در ایران»، تهران، چاپ هفتم، انتشارات فردوسی.
عباسی، سکینه(1398)، «بوطیقای قصه‌های بلند عامیانه فارسی(رمانس عام)»، با مقدمه‌ی دکتر یدالله جلالی پنداری، چاپ دوم، نشر روزگار.
عطاشیبانی، فریبا(1392): «تصویرآفرینی بلاغی در خاوراننامه ابن‌حسام خوسفی»، فصلنامه سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال ششم، دوره دوم، شماره 20، صفحات285 تا 302.
غیبی، مهرآسا(1398)، «هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی»، چاپ هشتم، انتشارات هیرمند.
محمودی، فتانه و حاج‌حسینی، اعظم(1393): «تقابل خیر و شر در نگارههای خاوراننامه و شاهنامه؛ با رویکرد نقد کهن الگو»، نشریه‌ی تخصصی پردیس هنر-دانشگاه سمنان، شماره 3، صفحات21 تا 34.
متین، پیمان(1383)، «پوشاک ایرانیان»، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی
معمارزاده، محمد(1390)، «خاوراننامه از منظر هنر نگارگری، با تاکید بر عوامل موثر در شکل‌گیری اثر هنری و تحلیل نمادهای آن»، فصلنامه مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، شماره 19، صفحات 162 تا 177.
میرصادقی، جمال(1376)، «ادبیات داستانی: قصه، رمانس، داستان کوتاه، رمان»، چاپ سوم، نشر سخن.
نصرتی، مینا(1381)، «نگاهی به دو اثر ارزنده»، نشریه ماه هنر، شماره 47، مرداد و شهریور، صفحات118 تا 133.
هیلنز، جان راول(1368)، «شناخت اساطیر ایران»، ترجمه ژاله آموزگار، احمد تفضیلی، نشر چشمه.
Blair, Sheila and S. Bloom (1994), "the Art and Architecture of Islam 1250-1800", New Haven and London, Yale University Press.
Dorson, Richard, M. (1972), "Folklore and Folklife; AN INTRODUCTION", Chicago, Chicago University press.
Hartland, Edwin Sidny (1981), "the Science of Folktale", London.
Robinson, B. W. (1958), "A Desriptive Catalogue of the Persian Painting in the Bodleian Library", oxford, Clarner Press
