تمتاج در ادب عامه و ادب فارسی
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهیدبهشتی تهران
چکیده
غذاها ازجمله مقوله‌هایی هستند که در تاریخ ادب فارسی، از فرهنگ عامه به زبان ادبی راه یافته‌اند و افزون بر تألیف کتاب‌هایی مستقل در این خصوص یا سروده شدنِ اشعاری خاص دربارۀ آن‌ها، در متون مختلف ادبی بدان‌ها اشاره شده است. قصیدۀ «تتماجیه»، سرودۀ شمس‌الدین احمد بن منوچهر شصت‌کله، از شعرای عراق و ندیمان دربار طغرل سلجوقی (590 ـ 573ق.)، از معدود اشعاری است که به‌طور ویژه، چگونگی طبخ هر غذا را توضیح می‌دهد؛ غذایی که بسامد کاربرد آن در شعر و نثر فارسی، بسیار بالاست و بدون احاطه به تمام جوانب آن، درک مفهوم برخی ابیات و عبارات متون فارسی دشوار خواهد بود. این پژوهش در پی آن است تا به روش توصیفی ـ تحلیلی و استفاده از امکانات کتابخانه‌ای، به بررسی چگونگی طبخ این غذا و مسائل مرتبط با آن ازطریق اطلاعات موجود در متون ادب فارسی بپردازد. عمده‌ترین دستاوردِ این پژوهش، افزون بر رفع ابهام از کلیت موضوع، به‌دست دادن مفهوم صحیحِ اصطلاحات و ترکیباتی است که بر اساس چگونگی طبخ یا تناول تتماج، به ادب فارسی راه یافته است و بعدها، در اثرِ گذر زمان و تغییرات به‌وجود آمده در این غذا، پی بردن به مفهوم آن‌ها، اهل ادب را با دشواری‌هایی مواجه کرده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ااطعمۀ شیرازی، جمال‌الدین ابواسحق. (1382). کلیات. تصحیح: منصور رستگار فسایی. تهران: میراث مکتوب.
بخاری، صلاح بن مبارک. (2010). انیس‌الطالبین و عده‌السالکین. استانبول: مکتبه‌الحقیقه.
بهار، محمدتقی. (1317). «شمس‌الدین احمد بن منوچهر شصت کُله». مجلۀ ادبی مهر. سال ششم. شماره پنجم. 353 ـ 347.
ــــــــــــ . (1370). بهار و ادب فارسی. به کوشش: محمد گلین. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
تاجبخش، اسماعیل. «پژوهشی در واژه‌های ترکی مقالات شمس». مجله تاریخ ادبیات. پاییز 1389. شمارۀ 3/66. 70 ـ 55.
چترایی، مهرداد. (1390). «قصیدۀ تتماج احمد بن منوچهر شصت کله در جنگ ملاصدرا». گزارش میراث. دورۀ دوم. سال پنجم. شمارۀ چهل‌ونهم. 29 ـ 27.
خاقانی، افضل‌الدین بدیل. (1357). دیوان. تصحیح: ضیاءالدین سجادی. تهران: زوار.
خواندمیر، غیاث‌الدین. (1380). تاریخ حبیب‌السیر. زیر نظر: محمد دبیرسیاقی. تهران: خیام.
داعی‌الاسلام، سید محمدعلی. (1363). فرهنگ نظام. تهران: شرکت دانش.
دهخدا، علی‌اکبر. (1337). لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1387). سرّ نی. تهران: علمی.
سوزنی سمرقندی، شمس‌الدین محمد. (1338). دیوان. تصحیح: ناصرالدین شاه‌حسینی. تهران: امیرکبیر.
عقیلی علوی شیرازی، سیدمحمدحسین. (1385). خلاصهالحکمه. تصحیح: اسماعیل ناظم. قم: اسماعیلیان.
گولپینارلی، عبدالباقی. (1371). نثر و شرح مثنوی. تصحیح: توفیق سبحانی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
محمد بلخی، بهاءالدین. (1382). معارف. تصحیح: بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: طهوری.
محمد پادشاه (شاد). (1335). فرهنگ آنندراج. به‌کوشش: محمد دبیرسیاقی. تهران: کتابفروشی خیام.
محمد قزوینی. (1388). یادداشت‌های قزوینی. به کوشش: ایرج افشار. تهران: دانشگاه تهران.
ــــــــــــ . «شعرای گمنام: احمد بن منوچهر شصت کله». مجلۀ یادگار. مهر 1323. سال اول. شمارۀ 2. 70 ـ 54.
محمود کاشغری، محمود بن حسین بن محمد. (1375). دیوان لغات‌الترک. ترجمه و تنظیم و ترتیب الفبایی: محمد دبیرسیاقی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مشکور، محمدجواد. (1350). اخبار سلاجقۀ روم به‌انضمام مختصر سلجوق‌نامۀ ابن‌بی‌بی. تهران: کتابفروشی تهران.
موسوی، مصطفی. «دربارۀ ترجمۀ دیوان لغات‌الترک». نامۀ فرهنگستان. تابستان 1376. شمارۀ 10. 143 ـ 118
مولوی، جلال‌الدّین محمّد. (2536). کلیّات دیوان شمس تبریزی. تصحیح: محمّد عبّاسی. تهران: طلوع.
ــــــــــــــــــــــــ ، (1362). مثنوی معنوی. تصحیح: رینولد الّین نیکلسون. تهران: امیرکبیر.
نائبی، محمدصادق. (1380). واژگان ترکی در فارسی. تهران: محمدصادق نائبی.
نظامی، ابومحمد الیاس. (1392). هفت‌پیکر. تصحیح: برات زنجانی. تهران: دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــــــــــ ، (1387). هفت‌پیکر. تصحیح: بهروز ثروتیان. تهران: امیرکبیر.
ــــــــــــــــــــــــ ، (1395). هفت‌پیکر. تصحیح: حسن وحید دستگردی. به کوشش: سعید حمیدیان. تهران: قطره.
هادی، اسماعیل. (1379). فرهنگ ترکی نوین. تبریز: احرار.
بخاری، صلاح بن مبارک. (2010). انیس‌الطالبین و عده‌السالکین. استانبول: مکتبه‌الحقیقه.
بهار، محمدتقی. (1317). «شمس‌الدین احمد بن منوچهر شصت کُله». مجلۀ ادبی مهر. سال ششم. شماره پنجم. 353 ـ 347.
ــــــــــــ . (1370). بهار و ادب فارسی. به کوشش: محمد گلین. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
تاجبخش، اسماعیل. «پژوهشی در واژه‌های ترکی مقالات شمس». مجله تاریخ ادبیات. پاییز 1389. شمارۀ 3/66. 70 ـ 55.
چترایی، مهرداد. (1390). «قصیدۀ تتماج احمد بن منوچهر شصت کله در جنگ ملاصدرا». گزارش میراث. دورۀ دوم. سال پنجم. شمارۀ چهل‌ونهم. 29 ـ 27.
خاقانی، افضل‌الدین بدیل. (1357). دیوان. تصحیح: ضیاءالدین سجادی. تهران: زوار.
خواندمیر، غیاث‌الدین. (1380). تاریخ حبیب‌السیر. زیر نظر: محمد دبیرسیاقی. تهران: خیام.
داعی‌الاسلام، سید محمدعلی. (1363). فرهنگ نظام. تهران: شرکت دانش.
دهخدا، علی‌اکبر. (1337). لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1387). سرّ نی. تهران: علمی.
سوزنی سمرقندی، شمس‌الدین محمد. (1338). دیوان. تصحیح: ناصرالدین شاه‌حسینی. تهران: امیرکبیر.
عقیلی علوی شیرازی، سیدمحمدحسین. (1385). خلاصهالحکمه. تصحیح: اسماعیل ناظم. قم: اسماعیلیان.
گولپینارلی، عبدالباقی. (1371). نثر و شرح مثنوی. تصحیح: توفیق سبحانی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
محمد بلخی، بهاءالدین. (1382). معارف. تصحیح: بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: طهوری.
محمد پادشاه (شاد). (1335). فرهنگ آنندراج. به‌کوشش: محمد دبیرسیاقی. تهران: کتابفروشی خیام.
محمد قزوینی. (1388). یادداشت‌های قزوینی. به کوشش: ایرج افشار. تهران: دانشگاه تهران.
ــــــــــــ . «شعرای گمنام: احمد بن منوچهر شصت کله». مجلۀ یادگار. مهر 1323. سال اول. شمارۀ 2. 70 ـ 54.
محمود کاشغری، محمود بن حسین بن محمد. (1375). دیوان لغات‌الترک. ترجمه و تنظیم و ترتیب الفبایی: محمد دبیرسیاقی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مشکور، محمدجواد. (1350). اخبار سلاجقۀ روم به‌انضمام مختصر سلجوق‌نامۀ ابن‌بی‌بی. تهران: کتابفروشی تهران.
موسوی، مصطفی. «دربارۀ ترجمۀ دیوان لغات‌الترک». نامۀ فرهنگستان. تابستان 1376. شمارۀ 10. 143 ـ 118
مولوی، جلال‌الدّین محمّد. (2536). کلیّات دیوان شمس تبریزی. تصحیح: محمّد عبّاسی. تهران: طلوع.
ــــــــــــــــــــــــ ، (1362). مثنوی معنوی. تصحیح: رینولد الّین نیکلسون. تهران: امیرکبیر.
نائبی، محمدصادق. (1380). واژگان ترکی در فارسی. تهران: محمدصادق نائبی.
نظامی، ابومحمد الیاس. (1392). هفت‌پیکر. تصحیح: برات زنجانی. تهران: دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــــــــــ ، (1387). هفت‌پیکر. تصحیح: بهروز ثروتیان. تهران: امیرکبیر.
ــــــــــــــــــــــــ ، (1395). هفت‌پیکر. تصحیح: حسن وحید دستگردی. به کوشش: سعید حمیدیان. تهران: قطره.
هادی، اسماعیل. (1379). فرهنگ ترکی نوین. تبریز: احرار.
