نقش امثال و حکم در تصحیح متون با تکیه بر بیتی از غزلیات سعدی

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسنده
عضو هیئت علمی
چکیده
در تصحیح متون، توجه به منابع جنبی و حتی گاه کتب امثال و حکم امری ضروری است. مصحح با توجه به مضمون و صورت­های اصلی ضرب‌المثل­ها می­تواند بعضی از ابهامات متون کهن را برطرف کند. دایره کاربرد این مثل­ها به مرور زمان محدودتر می­شوند و برای کاتبان به‌صورت عباراتی مبهم درمی­آیند و چه­بسا دستخوش تغییر و تصرف شوند. برای نمونه، عبارت «شمارِ خانه به بازار راست نیاید» مثلی کهن و معادل است با «حساب و کتابِ آدمی در خانه با آنچه در بازار می­بیند مطابقت نمی­کند» و به عبارتی دیگر «گمانِ آدمی با واقعیت راست نمی­آید». این مثل دست­کم از قرن پنجم در نظم و نثر فارسی به­کار رفته است و در روزگار ما نیز در آثار فارسی تاجیکی شواهد فراوان دارد، اما برای کاتبانِ دیوان سعدی ظاهراً عبارت آشنایی نبوده است و از این رو در بیشتر نسخه­های خطی و در همۀ چاپ­های موجود کلیات و غزلیات او، به­صورت محرّف «عرضِ جامه» به­جای «عرضِ خانه» آمده است و عموم شارحان غزل‌های سعدی هم، با اعتماد به متن و بی­آنکه به تبدیل و تحریف آن توجه کنند، بیت را به گونه­ای شرح کرده­اند که هیچ رابطه­ای با اندیشۀ سعدی نیافته است. در این نوشتار با استناد به بعضی از نسخ خطی دیوان سعدی و جست­و­جو در پیشینه و معنیِ آن، صورت صحیح بیت را پیشنهاد کرده­ایم.
کلیدواژه‌ها

موضوعات


-اسدی طوسی، علی بن احمد (1319). لغت‌فرس. به تصحیح و اهتمام عباس اقبال. تهران: چاپ‌خانة مجلس.
-ابوالرجاء قمی، نجم‌الدین (1363). تاریخ‌الوزرا. به کوشش محمّدتقی دانش‌پژوه. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363ش.
-احمد بن الحسین بن الشیخ الخرقانی (1388). دستور الجمهور فی مناقب سلطان العارفین ابویزید طیفور. به کوشش محمّد تقی دانش‌پژوه و ایرج افشار. تهران: انتشارات میراث مکتوب.
-انجو‌ شیرازی، میر جمال‌الدّین‌ حسین‌ بن‌ فخرالدّین‌ حسن (1359). فرهنگ‌ جهانگیری، ویراستة‌ رحیم‌ عفیفی، مشهد: انتشارات‌ دانشگاه‌ فردوسی‌ مشهد، چاپ‌ دوم.
-برزگر خالقی، محمّدرضا؛ تورج عقدایی (1386). شرح غزل‌های سعدی همراه با مقدّمه. تلفظ واژه‌های دشوار. درست‌خوانی و زیباشناسی بیت‌ها. تهران: انتشارات زوّار.
-بشیری، بهرام؛ رستم امانی؛ حمیدرضا فرضی (1397). «ضرورت تصحیح دوبارۀ دیوان غزلیات کاتبی نیشابوری». متن‌شناسی ادب فارسی. سال 54. زمستان. ص 85-113.
-بهمنیار، احمد (1381). داستان‌نامة بهمنیاری. چ 3. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-خسروی، مجید (1393). «تصحیح چند بیت از حدیقۀ سنائی با استفاده از فرهنگ جهانگیری». نامۀ فرهنگستان. ویژه‌نامۀ شبه قاره. شمارۀ 3. پاییز و زمستان. ص 339-350.
-دهخدا، علی اکبر (1363). امثال و حکم. چ 6، تهران: انتشارات امیرکبیر.
-دهخدا، علی اکبر (1377). لغت‌نامه. زیر نظر محمّد معین و سیّدجعفر شهیدی. چ 2 از دورۀ جدید. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-ذوالفقاری، حسن (1389). فرهنگ بزرگ ضرب المثل‌های فارسی. چ 2. تهران: انتشارات معین.
-زیدری نسوی، شهاب‌الدین محمّد (1381). نفثة المصدور. تصحیح و توضیح امیرحسن یزدگردی. تهران: انتشارات توس.
-سعدی، مصلح‌ بن عبداللّه (1381a). بوستان. تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی. چ 7. تهران: انتشارات خوارزمی.
-سعدی، مصلح‌ بن عبداللّه (1377). دیوان غزلیات استاد سخن سعدی شیرازی با معنی واژه‌ها و شرح ابیات. ذکر وزن و بحر غزل‌ها و برخی نکته‌های دستوری و ادبی و امثال و حکم. به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: انتشارات مهتاب.
-سعدی، مصلح‌ بن عبداللّه (1385). غزل‌های سعدی. تصحیح‌ و توضیح‌ غلامحسین‌ یوسفی. تهران: انتشارات سخن.
-سعدی، مصلح‌ بن عبداللّه (1392). غزل‌های سعدی. به کوشش سیّدنورالله ایزدپرست (ایرانپرست)، چ 4. تهران: انتشارات کتابخانۀ دانش.
-سعدی، مصلح‌ بن عبداللّه (1375). غزلیات شیخ شیراز سعدی. مقدّمه و شرح بهاء‌الدین اسکندری. چ 2. تهران: انتشارات ‌قدیانی.
-سعدی، مصلح‌ بن عبداللّه (1389). غزلیات سعدی. تصحیح و توضیح واژه‌ها و معنای ابیات: کاظم برگ‌نیسی. چ 4. ویراست دوم. تهران: انتشارات فکر روز.
-سعدی، مصلح‌ بن عبداللّه (1383). غزلیات و قصاید سعدی. از روی نسخۀ محمّدعلی فروغی با معنی واژه‌ها و توضیح عبارت‌های دشوار. به کوشش غلامرضا ارژنگ. تهران: نشر قطره.
-سعدی، مصلح‌ بن عبداللّه (1381b). گلستان. تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی. چ 7. تهران: انتشارات خوارزمی.
-سمعانی، شهاب‌الدین احمد بن منصور (1389). روح الارواح فی شرح اسماء ملک الفتّاح. به تصحیح نجیب مایل هروی. چ 3. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
-سنائی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1360). مثنوی‌های حکیم سنائی به انضمام شرح سیر العباد الی المعاد. با تصحیح و مقدّمۀ سیّدمحمّدتقی مدرّس رضوی. چ 2. تهران: انتشارات بابک.
-سنائی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1354). دیوان. به اهتمام سیّدمحمّدتقی مدرّس رضوی. تهران: انتشارات سنائی.
-سنائی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1377). حدیقةالحقیقه و شریعةالطریقة. به اهتمام سیّدمحمّدتقی مدرّس رضوی. چ 5. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-سنائی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1397). حدیقةالحقیقه. مقدمه، تصحیح تعلیقات و فهرست‌ها: محمّدجعفر یاحقی، سیّدمهدی زرقانی. تهران: انتشارات سخن.
-شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1389). شاعر آینه‌ها (بررسی سبک هندی و شعر بیدل). چ 9. تهران: انتشارات آگه.
-صدیقیان، مهین‌‌دخت (1379). فرهنگ واژه‌نمای غزلیات سعدی به انضمام فرهنگ بسامدی (براساس متن غزلیات سعدی، تصحیح حبیب یغمایی). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-کاتبی نیشابوری (ترشیزی)، (1382). دیوان (غزلیات). تصحیح تقی وحیدیان کامیار، سعید خومحمّدی خیرآبادی، مجتبی جوادی‌نیا. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
-منوچهری دامغانی، احمد بن قوس (1385). دیوان. به تصحیح سیّدمحمّد دبیرسیاقی. چ 6. تهران: انتشارات زوّار.
-ندیمی هرندی، محمود (1397). «پیِ شیران گرفتن و رانِ گوران خوردن». دو ماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه. سال 6. شمارۀ 20. خرداد و تیر. ص 99-113.
-نیازکار، فرح (1390). شرح غزلیات سعدی. تهران: انتشارات هرمس.