منشأ وزن رباعی در اشعار عامیانه و شفاهی ایران
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
چکیده
امروزه غالب محققان بر این باورند که منشأ وزن رباعی را باید در وزن اشعار پیش از اسلام، و یا وزن اشعار عامیانه و شفاهی و محلی ایران که در وزن‌های پیش از اسلام ریشه دارد،
جستوجو کرد. در این میان تنها کسی که عملاً به تحلیل جزئیات و چگونگی شباهت وزنِ عروضی رباعی به وزنِ غیرعروضی اشعار شفاهی و عامیانه پرداخته ژیلبر لازار فرانسوی است. در این مقاله بحث می‌کنیم که اشعار تکیه‌ای و یا نیمه‌عروضیِ فراوانی در میان اشعار شفاهی و عامیانۀ ایرانی وجود دارند که ریتم یا ضرب‌آهنگشان کاملاً شبیه به ضرب‌آهنگ رباعی است، اما از حیث تقطیع عروضی ربط چندانی به وزن رباعی ندارند. نگارنده نیز همچون لازار معتقد است که وزن رباعی دارای نیای مشترکی با وزن اشعار تکیه‌ای و یا نیمه‌عروضیِ محلی است، اما برای اثبات این امر از شیوه‌ای متفاوت با شیوۀ ناصحیح لازار استفاده کرده است. در این مقاله بحث کرده‌ایم که اولاً هجاهای بی‌تکیه و باتکیه (اتانین) در اشعار تکیه‌ای به‌ترتیب به کمّیت‌های کوتاه و بلند (افاعیل) در اشعار عروضی مبدل شده‌اند، و ثانیاً میزان‌های آناکروز و هجاهای سکوت که پس از هجاهای باتکیه یا گاه در پایان مصراع قرار دارند، در اشعار عروضی ازمیان رفته‌اند. به این ترتیب، وزنِ زمانیِ تکیه‌ای ابتدا به وزنِ آمیختۀ نیمه‌عروضی و سپس به وزن تثبیت‌شدۀ زبانی و کمّی مبدل شده است.
جستوجو کرد. در این میان تنها کسی که عملاً به تحلیل جزئیات و چگونگی شباهت وزنِ عروضی رباعی به وزنِ غیرعروضی اشعار شفاهی و عامیانه پرداخته ژیلبر لازار فرانسوی است. در این مقاله بحث می‌کنیم که اشعار تکیه‌ای و یا نیمه‌عروضیِ فراوانی در میان اشعار شفاهی و عامیانۀ ایرانی وجود دارند که ریتم یا ضرب‌آهنگشان کاملاً شبیه به ضرب‌آهنگ رباعی است، اما از حیث تقطیع عروضی ربط چندانی به وزن رباعی ندارند. نگارنده نیز همچون لازار معتقد است که وزن رباعی دارای نیای مشترکی با وزن اشعار تکیه‌ای و یا نیمه‌عروضیِ محلی است، اما برای اثبات این امر از شیوه‌ای متفاوت با شیوۀ ناصحیح لازار استفاده کرده است. در این مقاله بحث کرده‌ایم که اولاً هجاهای بی‌تکیه و باتکیه (اتانین) در اشعار تکیه‌ای به‌ترتیب به کمّیت‌های کوتاه و بلند (افاعیل) در اشعار عروضی مبدل شده‌اند، و ثانیاً میزان‌های آناکروز و هجاهای سکوت که پس از هجاهای باتکیه یا گاه در پایان مصراع قرار دارند، در اشعار عروضی ازمیان رفته‌اند. به این ترتیب، وزنِ زمانیِ تکیه‌ای ابتدا به وزنِ آمیختۀ نیمه‌عروضی و سپس به وزن تثبیت‌شدۀ زبانی و کمّی مبدل شده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ریپکا، یان، 1381، تاریخ ادبیات ایران، از دوران باستان تا قاجاریه، ترجمۀ عیسی شهابی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1368، موسیقی شعر، تهران، آگاه.
شمس قیس رازی، المعجم فی معاییر اشعار العجم، 1360، به تصحیح محمد قزوینی، با مقابلۀ مدرس رضوی، زوار، تهران.
شمیسا، سیروس، 1374، سیر رباعی در شعر فارسی، تهران، آشتیانی.
صادقی، علی‌اشرف، 1357، تکوین زبان فارسی، تهران، دانشگاه آزاد ایران.
صادقی، علی‌اشرف، 1363، «نخستین شاعر فارسی‌سرا و آغاز شعر عروضی فارسی»، مجلۀ معارف، شمارۀ 2، مرداد و آبان، ص 87-115.
طبیب‌زاده، امید، 1382، تحلیل وزن شعر عامیانۀ فارسی، تهران، نیلوفر.
طبیب‌زاده، امید، (زیر چاپ)، تحلیل وزن شعر عامیانۀ فارسی، ویراست دوم با تجدیدنظر و اضافات، تهران، بهار.
طبیب‌زاده، امید، 1392، «بررسی تاریخی وزن در فهلویات»، در: زبان‌ها و گویش‌های ایرانی (ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان)، دورۀ جدید، شمارۀ 3، اسفند.
طبیب‌زاده، امید، 1395 الف، «ضرب‌های شعر عامیانۀ فارسی»، در: نامۀ فرهنگستان، سال 15، شمارۀ 3، پیاپی 59، بهار.
طبیب‌زاده، امید، 1395 ب، «وزن "آهوی کوهی..." منسوب به ابوحفص سغدی»، در: ایرانشهر امروز، سال1، شمارۀ 3، شهریور و مهر، ص 70-79.
طبیب‌زاده، امید (و) طبیب‌زاده، آریا، 1397، «وزن نیمه‌عروضی؛ مطالعۀ موردی بیت‌های جلد اول شاهنامه (مصحح استاد جلال خالقی مطلق)»، در: ارج خرد؛ جشن‌نامۀ استاد جلال خالقی مطلق، به اهتمام فرهاد اصلانی (و) معصومۀ پورتقی، مروارید، تهران، ص 305-319.
کوهی کرمانی، حسین، 1327، کتاب هفتصد ترانه از ترانه‌های روستایی ایران، تهران، کتابخانۀ این سینا.
لازار، ژیلبر، 1395، بررسی وزن شعر ایرانی، ترجمۀ لیلا ضیامجیدی، تهران، انتشارات هرمس.
میرافضلی، سید علی، 1376، «پارسی و رباعی»، شعر، پاییز، شمارۀ 21، ص 7-19.
نجفی، ابوالحسن، 1396 وزن شعر فارسی (درس‌نامه)، به همت امید طبیب‌زاده، تهران، نیلوفر.
نجفی، ابوالحسن، 1397، طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی، به همت امید طبیب‌زاده، تهران، نیلوفر.
Aroui, Jean-Louis and Arleo, Andy (eds.). 2009. Towards a Typology of Poetic Forms; From Language to Metrics and beyond. John Benjamins Publishing Company.
Braginski, I. S., 1956, Iz istirii tadzikskoj narodnoj poezii, Moscou, 26.
Lazard, Gilbert, 1969, «Ahu-ye kuhi...: le chamois d’Abu Hafs Soghdiane et les origins du robai», Dans: W. B. Henning Memorial Volume. London, pp. 238 - 244.
Rempis, C, 1951, «Die ältesten Dichtungen in Neupersisch», Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Bd. 101. 220 -240.
شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1368، موسیقی شعر، تهران، آگاه.
شمس قیس رازی، المعجم فی معاییر اشعار العجم، 1360، به تصحیح محمد قزوینی، با مقابلۀ مدرس رضوی، زوار، تهران.
شمیسا، سیروس، 1374، سیر رباعی در شعر فارسی، تهران، آشتیانی.
صادقی، علی‌اشرف، 1357، تکوین زبان فارسی، تهران، دانشگاه آزاد ایران.
صادقی، علی‌اشرف، 1363، «نخستین شاعر فارسی‌سرا و آغاز شعر عروضی فارسی»، مجلۀ معارف، شمارۀ 2، مرداد و آبان، ص 87-115.
طبیب‌زاده، امید، 1382، تحلیل وزن شعر عامیانۀ فارسی، تهران، نیلوفر.
طبیب‌زاده، امید، (زیر چاپ)، تحلیل وزن شعر عامیانۀ فارسی، ویراست دوم با تجدیدنظر و اضافات، تهران، بهار.
طبیب‌زاده، امید، 1392، «بررسی تاریخی وزن در فهلویات»، در: زبان‌ها و گویش‌های ایرانی (ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان)، دورۀ جدید، شمارۀ 3، اسفند.
طبیب‌زاده، امید، 1395 الف، «ضرب‌های شعر عامیانۀ فارسی»، در: نامۀ فرهنگستان، سال 15، شمارۀ 3، پیاپی 59، بهار.
طبیب‌زاده، امید، 1395 ب، «وزن "آهوی کوهی..." منسوب به ابوحفص سغدی»، در: ایرانشهر امروز، سال1، شمارۀ 3، شهریور و مهر، ص 70-79.
طبیب‌زاده، امید (و) طبیب‌زاده، آریا، 1397، «وزن نیمه‌عروضی؛ مطالعۀ موردی بیت‌های جلد اول شاهنامه (مصحح استاد جلال خالقی مطلق)»، در: ارج خرد؛ جشن‌نامۀ استاد جلال خالقی مطلق، به اهتمام فرهاد اصلانی (و) معصومۀ پورتقی، مروارید، تهران، ص 305-319.
کوهی کرمانی، حسین، 1327، کتاب هفتصد ترانه از ترانه‌های روستایی ایران، تهران، کتابخانۀ این سینا.
لازار، ژیلبر، 1395، بررسی وزن شعر ایرانی، ترجمۀ لیلا ضیامجیدی، تهران، انتشارات هرمس.
میرافضلی، سید علی، 1376، «پارسی و رباعی»، شعر، پاییز، شمارۀ 21، ص 7-19.
نجفی، ابوالحسن، 1396 وزن شعر فارسی (درس‌نامه)، به همت امید طبیب‌زاده، تهران، نیلوفر.
نجفی، ابوالحسن، 1397، طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی، به همت امید طبیب‌زاده، تهران، نیلوفر.
Aroui, Jean-Louis and Arleo, Andy (eds.). 2009. Towards a Typology of Poetic Forms; From Language to Metrics and beyond. John Benjamins Publishing Company.
Braginski, I. S., 1956, Iz istirii tadzikskoj narodnoj poezii, Moscou, 26.
Lazard, Gilbert, 1969, «Ahu-ye kuhi...: le chamois d’Abu Hafs Soghdiane et les origins du robai», Dans: W. B. Henning Memorial Volume. London, pp. 238 - 244.
Rempis, C, 1951, «Die ältesten Dichtungen in Neupersisch», Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Bd. 101. 220 -240.
