موش و گربۀ منسوب به عبید زاکانی و روایت‌های گوناگون آن

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسنده
پژوهشکده علوم انسانی
چکیده
دستنویس‌ها و چاپ‌های بسیاری از موش و گربه به­نام عبید زاکانی فهرست یا منتشر شده‌اند، اما با بررسی و مقایسۀ آن‌ها مشخص می‌شود که بین این موش و گربه‌ها از نظر زبان، سبک و حتی قصه تفاوت بسیاری دیده می‌شود. این روایت‌ها نسبت به زمان و زبان عبید زاکانی عمدتاً متأخر و عامه حساب می‌شوند. به همین دلیل بسیاری در انتساب موش و گربه به عبید تردید کرده‌اند. برای بررسی این انتساب نخست می‌بایست نسبت این آثار با هم سنجیده و ریشه‌های مشترک آن‌ها شناخته شود. ما در این نوشته تنها به این بحث می‌پردازیم و این مسیر را در سه مرحله طی می‌کنیم. در بخش اول با تکیه بر ابیات پایانی داستان به مقایسۀ موش و گربه‌ها و طبقه‌بندی آن‌ها می‌پردازیم، در بخش دوم پایان داستان را در همۀ روایت‌ها بررسی می‌کنیم و در بخش سوم و پایانی نیز با تکیه بر ضبط ابیات در این موش و گربه‌ها و مقایسۀ آن‌ها با دستنویس‌های ناقص، اما کهن‌تر می‌کوشیم تا فرضیه‌هایی دربارۀ نسبت این روایت‌ها با هم، سرچشمۀ آن‌ها و دیگر روایت‌های احتمالی مطرح کنیم از نظر سبک و زبان این موش ‌و گربه‌ها را می‌توان در نه روایت و از نظر داستان در دو دستۀ کلی طبقه‌بندی کرد. همین تفاوت‌ها و چند ضبط کهنی که تنها در برخی از دستنویس‌های متأخر و عامه دیده می‌شوند، نشان می‌دهند که این موش و گربه‌ها هیچ یک از عبید نیستند.
کلیدواژه‌ها

موضوعات


کتابنامه
آذر بیگدلی. (1339-1340). آتشکدۀ آذر(ج 3). با تصحیح و تحشیه و تعلیق حسن سادات‌ناصری.تهران: امیرکبیر.
آقابزرگ طهرانی.(1403ق). الذریعه الی تصانیف الشیعه(ج 22). بیروت: دارالاضواء.
افشار، ایرج و محمدتقی دانش‌پژوه.(1363). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ ملک، (ج پنجم). با همکاری محمدباقر حجتی و احمد منزوی. تهران: نشر هنر.
_______ .(1369). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ ملک، (ج هشتم). با همکاری محمدباقر حجتی و احمد منزوی. تهران: چاپخانۀ بهمن.
اقبال آشتیانی، عباس.(1388). تاریخ مغول از حملۀ چنگیز تا تشکیل دولت تیموری. تهران: امیرکبیر.
براون، ادوارد.(1339). تاریخ ادبی ایران(از سعدی تا جامی، ج 2). ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت. تهران: کتابخانۀ ابن سینا.
دانش‌پژوه، محمدتقی.(1340الف). فهرست کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران(ج 12). تهران: دانشگاه تهران.
_______ .(1340ب). فهرست کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران(ج 14). تهران: دانشگاه تهران.
_______ .(1364). فهرست کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران(ج 17). تهران: دانشگاه تهران.
ذوالفقاری، حسن.(بهار و تابستان 1391). «موش و گربه: سوابق و نمونه‌های داستان‌های موش و گربه در ادب فارسی». مطالعات ادبیات کودک، س سوم، ش 1، صص 47-70.
ذوالفقاری، حسن و محبوبه حیدری. (1391). ادبیات مکتب‌خانه‌ای(ج 1). تهران: رشدآوران.
د.م.ب.(اردیبهشت 1336). «موش و گربۀ عبید زاکانی با تصاویر محمود جوادی‌پور». سخن، س هشتم، شمارۀ دوم، ص 204.
صاحب‌اختیاری، بهروز و حمید باقرزاده.(1375). عبید زاکانی، لطیفه‌پرداز و طنزآور بزرگ ایران. تهران: اشکان- هیرمند.
عارف نوشاهی، رضاالله شاه. (1391). کتابشناسی آثار فارسی چاپ‌شده در شبه قاره(ج 3). تهران: میراث مکتوب.
عبید زاکانی.(1314). عشاق‌نامه. با مقدمۀ محمد رمضانی و سعید نفیسی. تهران: مؤسسۀ [کلالۀ] خاور.
_______ .(1999). کلیّات عبید زاکانی. به‌کوشش محمدجعفر محجوب، زیر نظر احسان یارشاطر. نیویورک: Bibliotheca Persica Pres.
_______ .(1321). کلیّات عبید زاکانی. به تصحیح و اهتمام عباس اقبال آشتیانی. تهران: نشریات مجلۀ ارمغان.
_______ . (1340). کلیّات عبید زاکانی. با تصحیح و مقدمۀ عباس اقبال آشتیانی. تهران: اقبال.
_______ . (1343الف). کلیّات عبید زاکانی. مقابله با نسخۀ مصحح عباس اقبال و چند نسخۀ دیگر پرویز اتابکی. تهران: زوار.
_______ .(کتابت 844ق). موش و گربه. در جنگ علی‌بن‌احمد شمارۀ 3528 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
_______ .(کتابت پیش از 950ق). موش و گربه. در دستنویس شمارۀ 76 کتابخانۀ مهدوی، میکروفیلم شمارۀ 1547 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
_____ .(1233ق). موش و گربه. دستنویس شمارۀ 5091 کتابخانۀ ملک.
_____ .(کتابت 1240ق). موش و گربه. دستنویس شمارۀ 4835 کتابخانۀ ملک.
_____ . (1251ق). موش و گربه. دستنویس شمارۀ 4724 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
_____ .(1256ق). موش و گربه. کتابت محرم 1256ق. کتابخانۀ مجلس شورای ملی، دستنویس شمارۀ 21581.
_____ .(1268ق). موش و گربه. کتابت ربیع‌الاول 1268ق‌. کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات مشهد، شمارۀ 321 (مجموعۀ فرخ، شمارۀ 185).
_____ .(1277ق). موش و گربه. دستنویس شمارۀ 16536. کتابت ملارحیم کتابخانۀ مجلس شورای ملی؛
_____ .(1285ق). موش و گربه. دستنویس 18694-5 کتابخانۀ ملی، کتابت عبدالجواد اردبیلی.
_____ .(1269ق). موش و گربه. دستنویس سدۀ سیزدهم به شمارۀ 30559 کتابخانۀ ملی؛
_____ .(بی‌تا). موش و گربه. کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شمارۀ 9068.
_____ . (بی‌تا). موش و گربه. دستنویس شمارۀ 5144. کتابخانۀ ملی.
_____ .(بی‌تا). موش و گربه (چاپ سنگی). به خط حاجی خان طهرانی و نقاشی محسن تاج‌بخش ایرانی. به سفارش میرزا حسین کتابفروش.
_____.(بی‌تا). موش و گربه(چاپ سنگی). بی‌جا.
_____ .(1341ق). موش و گربه. با مقدمۀ محمود غنی‌زاده. برلین: کاویانی.
_____.(1305ش). موش و گربه. با مقدمۀ ت.ا [تقی ارانی؟]. برلین: مطبعۀ شرکت آفتاب.
_____.(1330ق). موش و گربه. چاپ حسن الحسینی. بی‌جا.
_____ .(1343ق). موش و گربه(چاپ سنگی). به سفارش مدیر کتابخانۀ نصرت مشهد. بمبئی: مطبعۀ نادری.
_____.(1347ق). موش و گربه. در شیخ بهایی(1347ق)، صص 216-224.
_____.(بی‌تا). موش و گربه. چاپ محمدحسن علمی. تهران.
_____.(بی‌تا). موش و گربه. چاپخانۀ خورشید. تهران: خیابان ارگ.
موش و گربه [منسوب به شیخ بهایی].(دستنویس سدۀ سیزدهم). دستنویس شمارۀ 2118 کتابخانۀ ملک.
_______ .(1335). موش و گربه. با مقدمۀ محسن صبا، [تصحیح متن از ذبیح بهروز]. تهران: انجمن دوستداران کتاب.
_______ .(2011). موش و گربه (تصویر نسخه خطی کتابخانۀ ملی تونس). اقدام و مقدمه از علی محدث. ترجمه به انگلیسی و سوئدی بو اوتاس. اوپسالا: انتشارات دانشگاه اوپسالا.
_______ .(1303ق). منتخب لطایف مولانا نظام‌الدین عبید زاکانی. با مقدمۀ فرته. استانبول: مطبعۀ ابوالضیاء توفیق‌بگ.
فاضل، علی.(1354). فهرست نسخه‌های خطب کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی. مشهد: انتشارات دانشگاه.
فهرست کتاب‌های چاپی فارسی از آغاز تا آخر سال 1345.(1352). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مارزلف، اولریش.(1387). «ادبیات عامیانۀ فارسی در دورۀ قاجار». ترجمۀ عباس امام. فرهنگ مردم، پاییز و زمستان، ش 27 و 28، صص 93-117.
متقی، حسین.(1388). «موش و گربه به روایت دست‌نویس‌های کهن». در کتاب طنز 5، به اهتمام سیدعبدالجواد موسوی. تهران: سورۀ مهر. صص 74-93.
محمدی فشارکی، محسن و فاطمه قیّومیان محمدی.(پاییز 1391). «ناگفته‌هایی دربارۀ آثار فارسی منسوب به شیخ بهایی». متن‌شناسی ادب فارسی، س چهارم، ش 3، صص 97-112.
معین، محمد.(1369). حافظ شیرین‌سخن(ج 1). تهران: صدای معاصر.
مینوی، مجتبی.(بهمن 1336).«ذیل بر مقالۀ راجع به منظومۀ موش و گربه». یغما، بهمن‌ماه، ش 115، صص 485-488.
_______.(آذر 1336).«قصۀ موش و گربۀ منظوم». یغما، آذرماه، ش 113، صص 401-416.
_______. (اردیبهشت 1334).«موش و گربۀ مجلسی». یغما، س هشتم، ش دوم، ص 49-55.
همایونفرخ، رکن‌الدین. (1351) حافظ خراباتی. تهران: چاپخانۀ افق.
Marzolph, Ulrich. (2001). Narrantive Illustration in Persian Lithographed Books. Brill: Leiden. Boston. Koln.