معرفی، نقد و تحلیل روایت هفت‌لشکر گورانی
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ایلام
2
دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ایلام
3
استادیار گروه زبان و ادبیات کردی دانشگاه کردستان و عضو برد علمی پژوهشکده کردستان‌شناسی دانشگاه کردستان
چکیده
بیشتر متون منظوم حماسی غرب ایران به زبان ادبی گورانی سروده شده است. دسته‌ای از این متون منطبق با گزارش شاهنامه، برخی مطابق متون نقالی و بعضی روایت‌های حماسی مستقل است. قدیم‌ترین دست‌نویس‌های بازمانده از این آثار در قرن هشتم هجری نوشته شده، اما روایات این متون غالباً دارای عناصر بسیار کهن حماسی است. هفت‌لشکر سرودۀ مصطفی بن محمود گورانی از متون ارزشمند بازمانده به این زبان است که تاکنون غالباً سرایندۀ آن را الماسخان کندوله‌ای دانسته‌اند. دست‌نویس‌های متعددی از این متن در کتابخانه‌های ایران و جهان باقی مانده است که قدمت برخی از آنها به 150 سال می‌رسد. روایت هفت‌لشکر گورانی در مواضعی شبیه متون نقالی و در مواردی مشابه هفت‌لشکر منثور است. همچنین، دارای عناصر برجسته‌ای چون هفت‌خان جهانبخش و دربرگیرندۀ داستان‌هایی چون «یاقوت‌پوش و لعل‌پوش» و «بهرام جواهرپوش» و روایت مستقلِ «رستم و زنون» است. موضوع این پژوهش که به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از دست‌نویس‌های کهن و دیگر منابع کتابخانه‌ای انجام گرفته، معرفی، نقد و تحلیل این منظومه، بیان ارزش‌ها و تازگی‌های آن، کشف همانندی‌ها و تفاوت‌های آن با متون فارسی، معرفی دست‌نویس‌ها و بیان ضرورت تصحیح انتقادی آن است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ـ آساطوریان، گارنیک (1397). کُردها و خاستگاه آنها؛ روش‌شناسی مطالعات کُردی. ترجمۀ صنعان صدیقی. تهران: فرهامه.
ـ اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1387). اسطورۀ آفرینش در آثار مانی. تهران: کاروان.
ـ ــــــــــــــــــــ (1388). ادبیات گنوسی. تهران: اسطوره.
ـ امیدسالار، محمود (1396). بوطیقا و سیاست در شاهنامه. ترجمه فرهاد اصلانی، معصومه پورتقی. تهران: نشر سخن و بنیاد موقوفات محمود افشار.
ـ بابا مردوخ روحانی (شیوا) (1390). تاریخ مشاهیر کرد. تهران: سروش.
ـ بلو، جویس، ویسی باراک (1387). دستور زبان کُردی (کرمانجی). ترجمۀ علی بلخکانلو. بی‌جا.
ـ بوره‌که‌یی(صفی‌زاده)، صدیق (1370). میژوی ویژه‌ی کوردی. 2ج، بانه کردستان: ناجی.
ـ تفضّلی، احمد (1378)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. چ 3، تهران: سخن.
ـ چمن‌آرا، بهروز(1390). «درآمدی بر ادب حماسی کُردی با تکیه بر شاهنامۀ کُردی». جستارهای ادبی.شمارۀ 172.
ـ حسینی آبباریکی، سید آرمان (1395). «نگاهی به منظومۀ گورانی هفت‌لشکر و معرفی نسخه‌های آن». پیام بهارستان. شماره 27.
ـ خالقی مطلق، جلال (1386). حماسه؛ پدیده‌شناسی تطبیقی شعر پهلوانی. تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـ ـــــــــــــــــ (1391). «شاهنامۀ پیروزان». ج3، در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ ـــــــــــــــــ (1391). «شاهنامۀ رستم لارجانی». در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. ج3. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ ـــــــــــــــــ (1395).«هفتخوان رستم». در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. ج6. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ ـــــــــــــــــ ،(1389). یادداشت‌های شاهنامه. بخش دوم و سوم. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـ خطیبی، ابوالفضل (1388). «رستم و سهراب». در دانشنامۀ زبان و ادبیات فارسی. ج3. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ خواجوی کرمانی(1319). سام‌نامه. با تصحیح و مقابلة ناشر اردشیر بنشاهی (خاصع). هندوستان: بمبئی.
ـ رزمنامۀ کنیزک؛ حماسه‌ای به زبان گورانی و روایتی از یادگار زریران (1395). به کوشش آرش اکبری مفاخر. تهران: مرکز دائره‌المعارف اسلامی.
ـ زریری اصفهانی، مرشد عبّاس (1396). شاهنامة نقّالان. ویرایش جلیل دوستخواه. ج5. تهران: ققنوس.
ـ سرکاراتی، بهمن (1357). «بنیان اساطیری حماسة ملی ایران». تبریز: نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.
ـ سعیدی، سیّد مصطفی؛ هاشمی، حاج احمد. طومار شاهنامة فردوسی. 2ج. تهران: خوش‌نگار.
ـ سلطانی، محمدعلی (1364). حدیقۀ سلطانی، ج1. باختران: کلهر.
ـ سه‌ججادی، ماموستا عه‌لائه‌ددین (1391). میژوو، ئه‌ده‌ب، زانیاری. کوردستان: انتشارات کردستان.
ـ شاهنامۀ لکی، به اهتمام حمید ایزدپناه (1384). تهران: اساطیر.
ـ شهمردان بن ابی‌الخیر (1362). نزهت‌نامة علائی. به تصحیح فرهنگ جهانپور. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ـ صالحی، مُلا محیی الدّین (1380). سرود بادیه؛ در ترجمۀ شعرای کُرد و لک و لُر. سنندج: انتشارات کُردستان.
ـ طرسوسی، ابوطاهر محمد بن حسن (1396). داراب‌نامه. چاپ پنجم. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
ـ طومار نقالی شاهنامه (1391). با مقدمه، ویرایش و توضیحات سجاد آیدنلو. تهران: به‌نگار.
ـ علی‌یاری‌بابلقانی، سلمان (1396). گنجینۀ گویش‌های ایرانی؛ هفت گویش از حاشیۀ زاگرس. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ فردوسی، ابوالقاسم (1388). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـ قریب، بدرالزمان (1377). «پژوهشی پیرامون روایت سغدی داستان رستم». به کوشش امیر کاووس بالازاده. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ـ کندوله‌ای، الماسخان (1397). دیوان الماسخان کندوله ای. تصحیح و ترجمۀ سیًد آرمان حسینی. کرمانشاه: سرانه.
ـ ـــــــــــــــــــ (1396). جنگنامۀ نادر. مصحح و مترجم: مظهر ادوای. تهران: ققنوس.
ـ ـــــــــــــــــــ (2011). شاهنامه‌ی کوردی (هورامی). جه‌ماوری و دووباره‌نوسی: موحه‌مه‌د ره‌شید ئه‌مینی (جمع‌آوری و بازنویسی: محمدرشید امینی). بی‌جا: کوردونیا، صفحات 594- 465.
ـ ـــــــــــــــــــ (1384). رستم و زنون. تصحیح مجید یزدان‌پناه. کرمانشاه: چشمۀ هنر و دانش.
ـ کوسج، شمس‌الدین محمد (1387). برزونامه. تصحیح اکبر نحوی. تهران: میراث مکتوب.
ـ مصطفی بن محمود (1389). کتاب جواهرپوش. تصحیح و توضیح: ایرج بهرامی. 3ج. تهران: آنا.
ـ مایل هروی، نجیب (1380). تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطّی. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـ مه‌ردووخ روحانی، محمد ماجد (1397). فه‌رهه‌نگی زانستگای کوردستان.4ج. کوردستان: زانستگای کوردستان.
ـ ناتل خانلری، پرویز (1386). وزن شعر فارسی، چاپ هفتم، تهران: توس.
ـ نامۀ سرانجام یا کلام خزانه (1375). تحقیق و تفسیر از صدیق صفی‌زاده (بوره‌که‌ئی). تهران: هیرمند.
- نثر نقّالی شاهنامه (1397). تصحیح و توضیح: رضا غفوری. تهران: آروَن.
ـ نجفی، ابوالحسن (1395)، وزن شعر فارسی؛ از دیروز تا امروز، تهران: هرمس.
ـ ویدنگرن، گئو (1390). مانی و تعلیمات او. ترجمه نزهت صفای اصفهانی. تهران: نشر مرکز.
ـ هفت‌لشکر (طومار جامع نقّالان) (1377). تصحیح و توضیح: مهران افشاری، مهدی مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
ـ همزه‌ای، فریبرز (1393). رزمنامه: اسطوره‌های کهن زاگرس. 3ج. کرمانشاه: دانشگاه رازی.
ـ یوسفی، فرشید (1391). زندگی‌نامۀ بزرگان کرمانشاه. کرمانشاه: باغ نی.
ـ Boyce, Mary( 1957). " The Parthian Gosan and Iranian Minstrel Tradition". Journal of the Royal Asiatic Society. 88 pp 10.45.
ـ Chaman Ara, Behrooz & cyrus Amiri( 2018)." Gurani; partical language or Kurdish literary idiom?". British journal of Middle Estern Studies.
ـ HAIG, Geoffrey, & Yaron Matras (2002)." Kurdish linguistics: a brief overview".Univ forsch( STUF) . Berlin 55, 1, 3_ 14.
ـ Leezenberg,Michie (1993)." Gurani influence on central Kurdish". ILLC Departement of Philosophy. Univerciry of Amsterdam,
ـ Mokri- M. (1994), ‘Lahjeha-ye gharb-e iran’ [Dialects of the West of Iran], Awena, no. 14–15, pp. 70–85.
ـ Oransky I.M., Iranian Languages, Karim Keshavarz (Pers. tr.) (Tehran: Payam, 2000), pp. 330–31.
ـ White, P. J and Jon GERDEN(2003) ." Turkey's Alevi Enigma. Acomprehensive overview, leiden": Brill.
ـ اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1387). اسطورۀ آفرینش در آثار مانی. تهران: کاروان.
ـ ــــــــــــــــــــ (1388). ادبیات گنوسی. تهران: اسطوره.
ـ امیدسالار، محمود (1396). بوطیقا و سیاست در شاهنامه. ترجمه فرهاد اصلانی، معصومه پورتقی. تهران: نشر سخن و بنیاد موقوفات محمود افشار.
ـ بابا مردوخ روحانی (شیوا) (1390). تاریخ مشاهیر کرد. تهران: سروش.
ـ بلو، جویس، ویسی باراک (1387). دستور زبان کُردی (کرمانجی). ترجمۀ علی بلخکانلو. بی‌جا.
ـ بوره‌که‌یی(صفی‌زاده)، صدیق (1370). میژوی ویژه‌ی کوردی. 2ج، بانه کردستان: ناجی.
ـ تفضّلی، احمد (1378)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. چ 3، تهران: سخن.
ـ چمن‌آرا، بهروز(1390). «درآمدی بر ادب حماسی کُردی با تکیه بر شاهنامۀ کُردی». جستارهای ادبی.شمارۀ 172.
ـ حسینی آبباریکی، سید آرمان (1395). «نگاهی به منظومۀ گورانی هفت‌لشکر و معرفی نسخه‌های آن». پیام بهارستان. شماره 27.
ـ خالقی مطلق، جلال (1386). حماسه؛ پدیده‌شناسی تطبیقی شعر پهلوانی. تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـ ـــــــــــــــــ (1391). «شاهنامۀ پیروزان». ج3، در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ ـــــــــــــــــ (1391). «شاهنامۀ رستم لارجانی». در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. ج3. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ ـــــــــــــــــ (1395).«هفتخوان رستم». در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. ج6. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ ـــــــــــــــــ ،(1389). یادداشت‌های شاهنامه. بخش دوم و سوم. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـ خطیبی، ابوالفضل (1388). «رستم و سهراب». در دانشنامۀ زبان و ادبیات فارسی. ج3. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ خواجوی کرمانی(1319). سام‌نامه. با تصحیح و مقابلة ناشر اردشیر بنشاهی (خاصع). هندوستان: بمبئی.
ـ رزمنامۀ کنیزک؛ حماسه‌ای به زبان گورانی و روایتی از یادگار زریران (1395). به کوشش آرش اکبری مفاخر. تهران: مرکز دائره‌المعارف اسلامی.
ـ زریری اصفهانی، مرشد عبّاس (1396). شاهنامة نقّالان. ویرایش جلیل دوستخواه. ج5. تهران: ققنوس.
ـ سرکاراتی، بهمن (1357). «بنیان اساطیری حماسة ملی ایران». تبریز: نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.
ـ سعیدی، سیّد مصطفی؛ هاشمی، حاج احمد. طومار شاهنامة فردوسی. 2ج. تهران: خوش‌نگار.
ـ سلطانی، محمدعلی (1364). حدیقۀ سلطانی، ج1. باختران: کلهر.
ـ سه‌ججادی، ماموستا عه‌لائه‌ددین (1391). میژوو، ئه‌ده‌ب، زانیاری. کوردستان: انتشارات کردستان.
ـ شاهنامۀ لکی، به اهتمام حمید ایزدپناه (1384). تهران: اساطیر.
ـ شهمردان بن ابی‌الخیر (1362). نزهت‌نامة علائی. به تصحیح فرهنگ جهانپور. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ـ صالحی، مُلا محیی الدّین (1380). سرود بادیه؛ در ترجمۀ شعرای کُرد و لک و لُر. سنندج: انتشارات کُردستان.
ـ طرسوسی، ابوطاهر محمد بن حسن (1396). داراب‌نامه. چاپ پنجم. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
ـ طومار نقالی شاهنامه (1391). با مقدمه، ویرایش و توضیحات سجاد آیدنلو. تهران: به‌نگار.
ـ علی‌یاری‌بابلقانی، سلمان (1396). گنجینۀ گویش‌های ایرانی؛ هفت گویش از حاشیۀ زاگرس. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ فردوسی، ابوالقاسم (1388). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـ قریب، بدرالزمان (1377). «پژوهشی پیرامون روایت سغدی داستان رستم». به کوشش امیر کاووس بالازاده. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ـ کندوله‌ای، الماسخان (1397). دیوان الماسخان کندوله ای. تصحیح و ترجمۀ سیًد آرمان حسینی. کرمانشاه: سرانه.
ـ ـــــــــــــــــــ (1396). جنگنامۀ نادر. مصحح و مترجم: مظهر ادوای. تهران: ققنوس.
ـ ـــــــــــــــــــ (2011). شاهنامه‌ی کوردی (هورامی). جه‌ماوری و دووباره‌نوسی: موحه‌مه‌د ره‌شید ئه‌مینی (جمع‌آوری و بازنویسی: محمدرشید امینی). بی‌جا: کوردونیا، صفحات 594- 465.
ـ ـــــــــــــــــــ (1384). رستم و زنون. تصحیح مجید یزدان‌پناه. کرمانشاه: چشمۀ هنر و دانش.
ـ کوسج، شمس‌الدین محمد (1387). برزونامه. تصحیح اکبر نحوی. تهران: میراث مکتوب.
ـ مصطفی بن محمود (1389). کتاب جواهرپوش. تصحیح و توضیح: ایرج بهرامی. 3ج. تهران: آنا.
ـ مایل هروی، نجیب (1380). تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطّی. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـ مه‌ردووخ روحانی، محمد ماجد (1397). فه‌رهه‌نگی زانستگای کوردستان.4ج. کوردستان: زانستگای کوردستان.
ـ ناتل خانلری، پرویز (1386). وزن شعر فارسی، چاپ هفتم، تهران: توس.
ـ نامۀ سرانجام یا کلام خزانه (1375). تحقیق و تفسیر از صدیق صفی‌زاده (بوره‌که‌ئی). تهران: هیرمند.
- نثر نقّالی شاهنامه (1397). تصحیح و توضیح: رضا غفوری. تهران: آروَن.
ـ نجفی، ابوالحسن (1395)، وزن شعر فارسی؛ از دیروز تا امروز، تهران: هرمس.
ـ ویدنگرن، گئو (1390). مانی و تعلیمات او. ترجمه نزهت صفای اصفهانی. تهران: نشر مرکز.
ـ هفت‌لشکر (طومار جامع نقّالان) (1377). تصحیح و توضیح: مهران افشاری، مهدی مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
ـ همزه‌ای، فریبرز (1393). رزمنامه: اسطوره‌های کهن زاگرس. 3ج. کرمانشاه: دانشگاه رازی.
ـ یوسفی، فرشید (1391). زندگی‌نامۀ بزرگان کرمانشاه. کرمانشاه: باغ نی.
ـ Boyce, Mary( 1957). " The Parthian Gosan and Iranian Minstrel Tradition". Journal of the Royal Asiatic Society. 88 pp 10.45.
ـ Chaman Ara, Behrooz & cyrus Amiri( 2018)." Gurani; partical language or Kurdish literary idiom?". British journal of Middle Estern Studies.
ـ HAIG, Geoffrey, & Yaron Matras (2002)." Kurdish linguistics: a brief overview".Univ forsch( STUF) . Berlin 55, 1, 3_ 14.
ـ Leezenberg,Michie (1993)." Gurani influence on central Kurdish". ILLC Departement of Philosophy. Univerciry of Amsterdam,
ـ Mokri- M. (1994), ‘Lahjeha-ye gharb-e iran’ [Dialects of the West of Iran], Awena, no. 14–15, pp. 70–85.
ـ Oransky I.M., Iranian Languages, Karim Keshavarz (Pers. tr.) (Tehran: Payam, 2000), pp. 330–31.
ـ White, P. J and Jon GERDEN(2003) ." Turkey's Alevi Enigma. Acomprehensive overview, leiden": Brill.
