بازتاب باورهای عامۀ دو قوم «گوکلان» و «یُموت» در رمان آتش بدونِ دود
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه بجنورد
2
دانش آموختۀ زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه بجنورد
چکیده
یکی از حوزههای مطالعات فرهنگ و ادبیات عامه، باورها و اعتقاداتِ اقوام است. قوم ترکمن یکی از اقوام ایرانی است که دارای باورها و عقاید گوناگونیاند. باورهای عامۀ رایج در بین ترکمنها از افکار، عقاید، آرمانها، احساسات، عواطف و سبک زندگی آنها نشئت گرفته است. از آنجایی که برخی از عقاید و اندیشههای عامه آموزنده و درخور تأمل هستند، در این پژوهش نگارندگان کوشش میکنند ضمن معرفی طوایف مختلف ترکمنها، برخی از باورهای رایج در بین دو قوم از ترکمنها (گوکلان و یُموت) را که در رمان آتش بدونِ دود نادر ابراهیمی منعکس شده است، ابتدا به شیوۀ کتابخانهای مورد بررسی قرار دهند و سپس، به روش تحلیلی ـ توصیفی به نگارش درآورند. نتیجۀ این پژوهش نشان میدهد که باورهای عامۀ دو قوم مذکور در 4 دسته شامل: 1. باورهای فلسفی و اساطیری، 2. باورهای مربوط به زندگی و مراحل آن، 3. باورهای طبی و درمان عامه، 4. گاهشماری و هواشناسی عامه قرار میگیرد که برخی از این باورها در تعالیم دینی ریشه دارد. برخی از این باورها از فرهنگ ایرانی ناشی میشود که غیر از ترکمنها در بین سایر اقوام نیز دیده میشود. دستهای از باورها بهدلیل اینکه از سبک زندگی ترکمنها سرچشمه میگیرد، مختص فرهنگ این قوم است و بعضی دیگر نیز باورهایی بیپایه و غیرواقعی هستند که از خرافات ناشی میشوند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
قرآن کریم
نهج البلاغه
ابراهیمی، نادر (1386). آتش، بدونِ دود. چاپ چهارم. تهران: روزبهان.
الهامی، فاطمه (1386). «انعکاس باورهای عامیانه و عقاید خرافی در شعر نظامی». پیک نور. س 5. ش 3. صص 104- 114.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم (1369). فردوسی‌نامه (روایات سیاوش، بیژن و منیژه و سام‌نامه از طومار مرشد حسین کاشانی). ج3. چ3. تهران: علمی.
انوشه، حسن (1376). فرهنگ‌نامۀ ادب فارسی. تهران: فرهنگ و ارشاد.
اولمان، مانفرد (1383). طب اسلامی.ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: توس.
بختیاری، محمّد رضا (1382). فولکور ادبیّات عامیانه. تهران: ادیبان.
برهان، محمّدحسین بن‌خلف تبریزی (1362). فرهنگ فارسی برهان قاطع. به کوشش محمّد معین. تهران: امیرکبیر.
بیهقی، حسینعلی (1367). پژوهش و بررسی فرهنگ عامّه ایران. چ 2. مشهد: آستان قدس رضوی.
پراپ، ولادیمیر (1371) .ریشه‌های تاریخی قصه‌های پریان: بررسی ساختاری و تاریخی قصه‌های پریان. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: توس.
توماج‌نیا، جمال‌الدین و محمود طاووسی (1385). «نقش درخت زندگی در فرش‌های ترکمنی». گلجام. ش 4 و 5. صص 11 – 24.
خراشاهی، عذرا (1390). بررسی عناصر داستانی رمان آتش بدون دود نادر ابراهیمی پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه پیام نور بجنورد.
ذوالفقاری، حسن (1392). «درمان عامیانه نزد مردم ایران». طب سنّتی اسلام و ایران. س4. ش2. صص 138- 160.
--------- (1394). باورهای عامیانۀ مردم ایران. تهران: چشمه.
رضایی، محمّد و همکاران (1396). «بازتاب عناصر فرهنگ و ادبیات عامه در گاهشماری سنگسری». دو ماهنامۀ فرهنگ و ادبیّات عامه. س 5. ش 16. صص 1- 15.
رضوانیان، قدسیه و حمیده نوری (1388). «راوی در رمان آتش بدون دود». پژوهش‌های زبان و ادبیّات فارسی. ش 4. صص 79- 94.
روشنی (زعفرانلو)، قدرت‌الله (1364). خراسان و سیستان (سفرنامۀ کلنل سی. ئی. ییت به ایران و افغانستان). تهران: یزدان.
ژاک ، بروس (1367). «درخت مقدّس». پیام یونسکو. ش 224. صص 4 -9.
سارای، محمّد (1379). ترکمن‌های عصر امپریالیسم: پژوهشی دربارۀ مردم ترکمن. ترجمۀ قدیرویردی رجائی. تهران: قدیرویردی رجایی.
ساعدی خراسانی، محمّد بن محمّد (1380). ارشاد مفید. تهران: اسلامیه.
صادقی، معصومه و دیگران (1395) «تحلیل بینامتنی رمان آتش بدون دود و تأثیر ادبیات کهن فارسی در آن». ادبیات پارسی معاصر. س 6. ش 4. صص 69- 94.
صالحی، حمید (1387). نقد وتحلیل رمان‌های نادر ابراهیمی (با تأکید بر رمان‌های آتش بدون دود، بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم، یک عاشقانۀ آرام، تکثیر تأسّف‌انگیز پدر بزرگ). پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرّس.
طاهری، فاطمه سادات و زهرا عسکری (1396). «زبان شاعرانۀ نادر ابراهیمی در آتش بدون دود». دو فصلنامه علوم ادبی. س 7. ش 11. صص 129- 155.
عزیزی نیک، نادره (1382). «قصّۀ یک رمان در آتش بدون دود نادر ابراهیمی». ادبیّات داستانی. ش 43. صص 43 - 47.
عسکری خانقاه، اصغر و محمّد شریف کمالی (1374). ایرانیان ترکمن. تهران: اساطیر.
فرّخی، فرشته (1394). بررسی شخصیّت و جایگاه اجتماعی زنان در رمان آتش بدون دود. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی کرمانشاه.
فولادی، محمّد (1379). «اندیشه‌ای بر ویژگی‌های اخلاقی – اجتماعی داستان سیاوش». پژوهش‌های فلسفی کلامی. د 1. ش 4. صص 124-149.
قزوینی، سیّد محمّد کاظم (1376). امام مهدی از ولادت تا ظهور. ترجمۀ علی کرمی و محمّد حسینی. قم: الهادی.
قفس اوغلو، ابراهیم (1379). نام ترکمن: مفهوم و اهمیّت آن. ترجمۀ بی‌بی مریم شرعی. تهران: علمی و فرهنگی.
کوپر، جی. سی (1379). فرهنگ مصوّر نمادهای سنّتی. ترجمۀ ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.
گریوانی، نسرین (1392). گفت‌وگو و سخن در رمان آتش بدون دود نادر ابراهیمی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی شیروان.
مجلسی، محمّد باقر (1403 ق). بحارالانوار. چ 2. بیروت: دارالحیات التراث العربی.
محجوب، محمّد جعفر (1382). ادبیّات عامیانۀ ایران. به اهتمام حسن ذوالفقاری. ج 2. تهران: چشمه.
محمّدی ری‌شهری، محمّد (1389). میزان الحکمه. ترجمۀ حمید رضا شیخی. قم: علمی فرهنگی دارالحدیث.
مطهری، مرتضی (1360). انسان و سرنوشت. قم: اسلامی.
منصوری ، مجید (1398). «دواندن خروس برای رفع یک گزند یک باور عامه طلبی در دیوان خاقانی». دو ماهنامۀ فرهنگ و ادبیّات عامّه. س 7. ش 27. صص 97 - 110.
مهرور، زکریا (1381). بررسی داستان امروز (از دیدگاه سبک و ساختار). چ 2. تهران: تیرگان.
میرعابدینی، حسن (1377). صد سال داستان نویسی ایران. ج 1و2. تهران: چشمه.
میری، افسانه و همکاران (1397). «مقایسۀ قدرت دو شخصیّت محوری رمان آتش بدون دود (با استفاده از «نظریّۀ نابرابری قدرت دیالوگ» فرکلاف و مدل مایکل شورت)». جستارهای زبانی، د 9. ش 5. صص 143-166.
ناس، جان (1385). تاریخ جامع ادیان. ترجمۀ علی اصغر حکمت. چ 16. تهران: علمی و فرهنگی.
نعمانی، محمّد بن ابراهیم (1363). الغیبه. ترجمۀ سیّد احمد فهری زنجانی. تهران: اسلامی.
نوری، حمیده (1387). تحلیل ساختاری آتش بدون دود با تکیه بر شاخص‌های محتوایی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه مازندران.
نوری، میرزا حسین (1295). مستدرک الوسائل مستنبط المسائل. قم: آل البیت لاحیا التراث.
وامبری، آرمینوس (1374). سیاست درویشی دروغین در خانات آسیای میانه. ترجمۀ فتحعلی خواجه نوریان. تهران: علمی فرهنگی.
هدایت، صادق (1356). نیرنگستان. تهران: جاویدان.
--------- (1379). فرهنگ عامیانۀ مردم ایران. چ 3. تهران: چشمه.
یاحقی، محمّد جعفر (1391). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیّات فارسی. چ 4. تهران: فرهنگ معاصر.
یزدی حائری، علی بن زین العابدین (1422 ق). الزام الناصب فی اثبات الحجه الغائب. بیروت: العلمی للمطبوعات.
یوسفی، جعفر (1391). قوم ترکمن. تهران: امیرکبیر.
نهج البلاغه
ابراهیمی، نادر (1386). آتش، بدونِ دود. چاپ چهارم. تهران: روزبهان.
الهامی، فاطمه (1386). «انعکاس باورهای عامیانه و عقاید خرافی در شعر نظامی». پیک نور. س 5. ش 3. صص 104- 114.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم (1369). فردوسی‌نامه (روایات سیاوش، بیژن و منیژه و سام‌نامه از طومار مرشد حسین کاشانی). ج3. چ3. تهران: علمی.
انوشه، حسن (1376). فرهنگ‌نامۀ ادب فارسی. تهران: فرهنگ و ارشاد.
اولمان، مانفرد (1383). طب اسلامی.ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: توس.
بختیاری، محمّد رضا (1382). فولکور ادبیّات عامیانه. تهران: ادیبان.
برهان، محمّدحسین بن‌خلف تبریزی (1362). فرهنگ فارسی برهان قاطع. به کوشش محمّد معین. تهران: امیرکبیر.
بیهقی، حسینعلی (1367). پژوهش و بررسی فرهنگ عامّه ایران. چ 2. مشهد: آستان قدس رضوی.
پراپ، ولادیمیر (1371) .ریشه‌های تاریخی قصه‌های پریان: بررسی ساختاری و تاریخی قصه‌های پریان. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: توس.
توماج‌نیا، جمال‌الدین و محمود طاووسی (1385). «نقش درخت زندگی در فرش‌های ترکمنی». گلجام. ش 4 و 5. صص 11 – 24.
خراشاهی، عذرا (1390). بررسی عناصر داستانی رمان آتش بدون دود نادر ابراهیمی پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه پیام نور بجنورد.
ذوالفقاری، حسن (1392). «درمان عامیانه نزد مردم ایران». طب سنّتی اسلام و ایران. س4. ش2. صص 138- 160.
--------- (1394). باورهای عامیانۀ مردم ایران. تهران: چشمه.
رضایی، محمّد و همکاران (1396). «بازتاب عناصر فرهنگ و ادبیات عامه در گاهشماری سنگسری». دو ماهنامۀ فرهنگ و ادبیّات عامه. س 5. ش 16. صص 1- 15.
رضوانیان، قدسیه و حمیده نوری (1388). «راوی در رمان آتش بدون دود». پژوهش‌های زبان و ادبیّات فارسی. ش 4. صص 79- 94.
روشنی (زعفرانلو)، قدرت‌الله (1364). خراسان و سیستان (سفرنامۀ کلنل سی. ئی. ییت به ایران و افغانستان). تهران: یزدان.
ژاک ، بروس (1367). «درخت مقدّس». پیام یونسکو. ش 224. صص 4 -9.
سارای، محمّد (1379). ترکمن‌های عصر امپریالیسم: پژوهشی دربارۀ مردم ترکمن. ترجمۀ قدیرویردی رجائی. تهران: قدیرویردی رجایی.
ساعدی خراسانی، محمّد بن محمّد (1380). ارشاد مفید. تهران: اسلامیه.
صادقی، معصومه و دیگران (1395) «تحلیل بینامتنی رمان آتش بدون دود و تأثیر ادبیات کهن فارسی در آن». ادبیات پارسی معاصر. س 6. ش 4. صص 69- 94.
صالحی، حمید (1387). نقد وتحلیل رمان‌های نادر ابراهیمی (با تأکید بر رمان‌های آتش بدون دود، بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم، یک عاشقانۀ آرام، تکثیر تأسّف‌انگیز پدر بزرگ). پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرّس.
طاهری، فاطمه سادات و زهرا عسکری (1396). «زبان شاعرانۀ نادر ابراهیمی در آتش بدون دود». دو فصلنامه علوم ادبی. س 7. ش 11. صص 129- 155.
عزیزی نیک، نادره (1382). «قصّۀ یک رمان در آتش بدون دود نادر ابراهیمی». ادبیّات داستانی. ش 43. صص 43 - 47.
عسکری خانقاه، اصغر و محمّد شریف کمالی (1374). ایرانیان ترکمن. تهران: اساطیر.
فرّخی، فرشته (1394). بررسی شخصیّت و جایگاه اجتماعی زنان در رمان آتش بدون دود. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی کرمانشاه.
فولادی، محمّد (1379). «اندیشه‌ای بر ویژگی‌های اخلاقی – اجتماعی داستان سیاوش». پژوهش‌های فلسفی کلامی. د 1. ش 4. صص 124-149.
قزوینی، سیّد محمّد کاظم (1376). امام مهدی از ولادت تا ظهور. ترجمۀ علی کرمی و محمّد حسینی. قم: الهادی.
قفس اوغلو، ابراهیم (1379). نام ترکمن: مفهوم و اهمیّت آن. ترجمۀ بی‌بی مریم شرعی. تهران: علمی و فرهنگی.
کوپر، جی. سی (1379). فرهنگ مصوّر نمادهای سنّتی. ترجمۀ ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.
گریوانی، نسرین (1392). گفت‌وگو و سخن در رمان آتش بدون دود نادر ابراهیمی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی شیروان.
مجلسی، محمّد باقر (1403 ق). بحارالانوار. چ 2. بیروت: دارالحیات التراث العربی.
محجوب، محمّد جعفر (1382). ادبیّات عامیانۀ ایران. به اهتمام حسن ذوالفقاری. ج 2. تهران: چشمه.
محمّدی ری‌شهری، محمّد (1389). میزان الحکمه. ترجمۀ حمید رضا شیخی. قم: علمی فرهنگی دارالحدیث.
مطهری، مرتضی (1360). انسان و سرنوشت. قم: اسلامی.
منصوری ، مجید (1398). «دواندن خروس برای رفع یک گزند یک باور عامه طلبی در دیوان خاقانی». دو ماهنامۀ فرهنگ و ادبیّات عامّه. س 7. ش 27. صص 97 - 110.
مهرور، زکریا (1381). بررسی داستان امروز (از دیدگاه سبک و ساختار). چ 2. تهران: تیرگان.
میرعابدینی، حسن (1377). صد سال داستان نویسی ایران. ج 1و2. تهران: چشمه.
میری، افسانه و همکاران (1397). «مقایسۀ قدرت دو شخصیّت محوری رمان آتش بدون دود (با استفاده از «نظریّۀ نابرابری قدرت دیالوگ» فرکلاف و مدل مایکل شورت)». جستارهای زبانی، د 9. ش 5. صص 143-166.
ناس، جان (1385). تاریخ جامع ادیان. ترجمۀ علی اصغر حکمت. چ 16. تهران: علمی و فرهنگی.
نعمانی، محمّد بن ابراهیم (1363). الغیبه. ترجمۀ سیّد احمد فهری زنجانی. تهران: اسلامی.
نوری، حمیده (1387). تحلیل ساختاری آتش بدون دود با تکیه بر شاخص‌های محتوایی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه مازندران.
نوری، میرزا حسین (1295). مستدرک الوسائل مستنبط المسائل. قم: آل البیت لاحیا التراث.
وامبری، آرمینوس (1374). سیاست درویشی دروغین در خانات آسیای میانه. ترجمۀ فتحعلی خواجه نوریان. تهران: علمی فرهنگی.
هدایت، صادق (1356). نیرنگستان. تهران: جاویدان.
--------- (1379). فرهنگ عامیانۀ مردم ایران. چ 3. تهران: چشمه.
یاحقی، محمّد جعفر (1391). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیّات فارسی. چ 4. تهران: فرهنگ معاصر.
یزدی حائری، علی بن زین العابدین (1422 ق). الزام الناصب فی اثبات الحجه الغائب. بیروت: العلمی للمطبوعات.
یوسفی، جعفر (1391). قوم ترکمن. تهران: امیرکبیر.
