امیران و سیماچه داران نوروزی در متون کهن عربی
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
دانشگاه کاشان
چکیده
نوروز باارزشترین و نامآورترین جشن ایرانی از روزگاران نخستین تاکنون بوده است و از این رو، ایرانیان پیش از آغاز سال نو، خود را آماده و همین روزهای آمادگی را نیز همراه با برگزاری آیینهایی، به انتظار نوروز سپری میکردهاند. پیدایی دین اسلام و مسلمان شدن بسیاری از ایرانیها و پایبندیشان به آیینهای اسلامی، هرگز نتوانست از رونق این جشن بکاهد و چهبسا به همین نوروز نیز رنگ و لعاب اسلامی زدند و به برگزاری باشکوهترش همت گماشتند. در متون عربی سدههای نخستین هجری از گروهی دورهگرد بهنام
«أصحابالسماجه» یاد شده است که در بغداد، شام و مصر به انجام نمایشهای خندهآور و سرگرمکننده میپرداختهاند. هدف از پژوهش حاضر در گام نخست، ریشهشناسی واژه «سماجه» و بررسی فارسیبودن یا عربیبودن آن است و در گام دوم، همسنجی کارکرد این گروه با دسته میر نوروزی ایرانی است؛ همانندی آیینهای این دو گروه و فرم ظاهری آنها، نشان میدهد که این هر دو دسته، یکی هستند، ولی در عراق به این نام (سیماچهداران) شناخته میشدهاند. در این جستار، پس از نگاهی کوتاه به پیشینه میر نوروزی، نخست به ریشهشناسی واژه «سماجه» پرداخته و باور داشتهایم این واژه، در ترکیبِ فارسی «سیماچه» به معنی روبند یا نقاب ریشه دارد و در متون عربی نیز گاه بدین معنا بهکار رفته است؛ سپس گزارشهای متون عربی درباره این دسته را ذکر کرده و آیینهایی را که در نمایش کارناوالی آنها جریان داشته است، بررسی کردهایم. از این گزارشها برداشت میشود که نمایشهای سیماچهداران در سه روزِ نخست نوروز و بیشتر میان توده مردم گسترش داشته است، گاه خلیفگان و بزرگان از آن پشتیبانی و گاه برگزاریاش را ممنوع کردهاند.
«أصحابالسماجه» یاد شده است که در بغداد، شام و مصر به انجام نمایشهای خندهآور و سرگرمکننده میپرداختهاند. هدف از پژوهش حاضر در گام نخست، ریشهشناسی واژه «سماجه» و بررسی فارسیبودن یا عربیبودن آن است و در گام دوم، همسنجی کارکرد این گروه با دسته میر نوروزی ایرانی است؛ همانندی آیینهای این دو گروه و فرم ظاهری آنها، نشان میدهد که این هر دو دسته، یکی هستند، ولی در عراق به این نام (سیماچهداران) شناخته میشدهاند. در این جستار، پس از نگاهی کوتاه به پیشینه میر نوروزی، نخست به ریشهشناسی واژه «سماجه» پرداخته و باور داشتهایم این واژه، در ترکیبِ فارسی «سیماچه» به معنی روبند یا نقاب ریشه دارد و در متون عربی نیز گاه بدین معنا بهکار رفته است؛ سپس گزارشهای متون عربی درباره این دسته را ذکر کرده و آیینهایی را که در نمایش کارناوالی آنها جریان داشته است، بررسی کردهایم. از این گزارشها برداشت میشود که نمایشهای سیماچهداران در سه روزِ نخست نوروز و بیشتر میان توده مردم گسترش داشته است، گاه خلیفگان و بزرگان از آن پشتیبانی و گاه برگزاریاش را ممنوع کردهاند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
منابع:
1. ابن حمدون، محمد بن الحسن: التذکره الحمدونیه، تحقیق إحسان عباس و بَکر عبّاس، بیروت، دار صادر، الطبعه الأولی، 1996م.
2. ابن‌الرومی، علی بن عباس: دیوان، شرح أحمد حسن بسج، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ نخست، 1994م.
3. ابن سیده، علی بن إسماعیل النحوی: المخصص، بیروت، دار الکتب العلمیه، لاط، د.تا.
4. ابن عبد ربه، أحمد بن محمد: العقد الفرید، تحقیق عبدالمجید الترحینی، بیروت، دار الکتب العلمیه، الطبعه الأولی، 1983م.
5. ابن المعتز: الدیوان، بیروت، دار صادر، الطبعه الثانیه، 2010م.
6. ابونواس، حسن بن هانی: الدیوان، بیروت، دار صادر، الطبعه الأولی، 2001م.
7. احسن، محمد مناظر: زندگی اجتماعی در حکومت عباسیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نخست، 1369خ.
8. الأصفهانی (أبوالفرج)، علی بن الحسین: مقاتل الطالبیین، تحقیق محمد حسن محمد حسن إسماعیل، بیروت، دار الکتب العلمیه، لاط، د.تا.
9. البحتری: الدیوان، شرح محمد التونجی، بیروت، دار الکتاب العربی، الطبعه الثانیه، 1999م.
10. برومند سعید، جواد: نوروز جمشید، تهران، انتشارات توس، چاپ نخست، 1377خ.
11. بهار، مهرداد: جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران، انتشارات فکر روز، چاپ دوم، 1374خ.
12. .................: نگاهی به تاریخ و اساطیر ایران باستان، تحریر سیروس شمیسا، تهران، نشر میترا، چاپ نخست، 1394خ.
13. بیرونی، ابوریحان: آثار الباقیه، ترجمه اکبر دانا سرشت، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم، 1363خ.
14. ..........................: التفهیم لأوائل صناعه التنجیم، تصحیح جلال الدین همایی، تهران، انتشارات بابک، بی‌چا، 1362خ.
15. بیضایی، بهرام: نمایش در ایران، تهران، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، چاپ یازدهم، 1396خ.
16. التوحیدی، أبوحیان: الإمتاع و المؤانسه، تحقیق هیثم خلیفه الطعیمی، بیروت، المکتبه العصریه، الطبعه الأولی، 2005م.
17. ............................: البصائر و الذخائر، تحقیق وداد القاضی، بیروت، دار صادر، الطبعه الأولی، 1988م.
18. الجاحظ، عمرو بن بحر: الحیوان، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، القاهره، مطبعه مصطفی البابی الحلبی، الطبعه الثانیه، 1965م.
19. الجوهری، إسماعیل بن حماد: الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، تحقیق أحمد عبدالغفور عطار، بیروت، دار العلم للملایین، الطبعه الرابعه، 1990م.
20. حافظ، شمس الدین محمد: دیوان، تصحی محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، انتشارات یاسین، چاپ هفتم، 1379خ.
21. حمدانی، عباس: مقاله «دولت فاطمیان»، در کتاب اسماعیلیان در تاریخ، نوشته گروه نویسندگان، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، چاپ دوم، 1368خ.
22. خوروَش دیلمانی، علی: جشنهای باستانی ایران، تهران، شرکت نسبی حاج محمد حسین اقبال و شرکاء، چاپ دوم، 1342خ.
23. دعبل بن علی الخزاعی: الدیوان، تحقیق عبد الصاحب عمران الدّجیلی، بیروت، دار الکتاب اللبنانی، الطبعه الثانیه، 1972م.
24. رضی، هاشم: جشنهای آب (نوروز، سوابق تاریخی تا امروز، جشنهای تیرگان و آب‌پاشان، آبریزگان)، تهران، انتشارات بهجت، چاپ سوم، 1384خ.
25. ..................: گاه‌شماری و جشنهای ایران باستان،تهران، انتشارات بهجت، چاپ اول، 1380خ.
26. روح الامینی، محمود: آیین‌ها و جشنهای کهن در ایران امروز، تهران، آگاه، چاپ نخست، 1376خ.
27. زرین‌کوب، عبدالحسین: دو قرن سکوت، تهران، سخن، چاپ بیستم، 1384خ.
28. سلطان، عبد المنعم عبد الحمید: الحیاه الاجتماعیه فی العصر الفاطمی دراسه تاریخیه وثائقیه، الإسکندریه، دار الثقافه العلمیه، لاط، 1999م.
29. الشابشتی، أبوالحسن علی بن محمد: الدیارات، تحقیق کورکیس عواد، بیروت، دار الرائد العربی، الطبعه الثالثه، 1986م.
30. الشریف الرضی: الدیوان، بیروت، دار صادر، لاط، د.تا.
31. شیر، أدّی: الألفاظ الفارسیه المعرّبه، القاهره، دار العرب للبستانی، الطبعه الثانیه، 1988م.
32. الصولی، أبوبکر محمد بن یحیی: کتاب الأوراق أشعار أولاد الخلفاء و أخبارهم، تحقیق ج. هیورث. دن، تقدیم منیر سلطان، القاهره، شرکه الأمل للطباعه و النشر، لاط، 2004م.
33. الطبری، محمد بن جریر: تاریخ الطبری تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، د.نا، د.تا.
34. العسکری، أبو هلال: الفروق اللغویه، تحقیق محمد إبراهیم سلیم، القاهره، دار العلم و الثقافه، لاط، د.تا.
35. عمید، حسن: فرهنگ فارسی عمید، ویرایش فرهاد قربان‌زاده، تهران، اشجع، چاپ نخست، 1389خ.
36. فریزر، جیمز جورج: شاخه زرین پژوهشی در جادو و دین، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران، انتشارات آگاه، چاپ سوم، 1386خ.
37. قزوینی، محمد: مقاله «شاهدی دیگر برای میر نوروزی»، مجله یادگار، خرداد 1324، سال اول، شماره 10، ص 57 تا 66.
38. کیوان، مصطفی: نوروز در کردستان، تهران، سازمان چاپ تبریز، بی‌چا، 1349خ.
39. متز، آدام: الحضاره الإسلامیه فی القرن الرابع الهجری أو عصر نهضه الإسلام، تعریب محمد عبدالهادی أبو ریده، بیروت، دار الکتاب العربی، الطبعه الخامسه، د.تا.
40. .............: تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ دوم، 1364خ.
41. المقریزی، تقی الدین: السلوک لمعرفه دول الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، الطبعه الأولی، 1997م.
42. .............................: المواعظ و الاعتبار بذکر الخِطط و الآثار (الخطط المقریزیه)، بیروت، دار صادر، طبعه بالأوفست، د.تا.
43. .............................: المواعظ و الاعتبار بذکر الخِطط و الآثار (الخطط المقریزیه)، تحقیق خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیه، الطبعه الأولی، 1412ق.
44. ناصری طاهری، عبدالله: فاطمیان در مصر، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چاپ نخست، 1379خ.
45. النویری، شهاب الدین: نهایه الأرب فی فنون الأدب، تحقیق یوسف الطویل، بیروت، دار الکتب العلمیه، الطبعه الأولی، 2004م.
46. هُنری، مرتضی: آئین‌های نوروزی، تهران، انتشارات وزارت فرهگ و هنر، چاپ، نخست، 1353خ.
منابع الکترونیکی:
47. http://anthropology.ir/article/17433.html
48. https://www.mehrnews.com/news/2343374
1. ابن حمدون، محمد بن الحسن: التذکره الحمدونیه، تحقیق إحسان عباس و بَکر عبّاس، بیروت، دار صادر، الطبعه الأولی، 1996م.
2. ابن‌الرومی، علی بن عباس: دیوان، شرح أحمد حسن بسج، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ نخست، 1994م.
3. ابن سیده، علی بن إسماعیل النحوی: المخصص، بیروت، دار الکتب العلمیه، لاط، د.تا.
4. ابن عبد ربه، أحمد بن محمد: العقد الفرید، تحقیق عبدالمجید الترحینی، بیروت، دار الکتب العلمیه، الطبعه الأولی، 1983م.
5. ابن المعتز: الدیوان، بیروت، دار صادر، الطبعه الثانیه، 2010م.
6. ابونواس، حسن بن هانی: الدیوان، بیروت، دار صادر، الطبعه الأولی، 2001م.
7. احسن، محمد مناظر: زندگی اجتماعی در حکومت عباسیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نخست، 1369خ.
8. الأصفهانی (أبوالفرج)، علی بن الحسین: مقاتل الطالبیین، تحقیق محمد حسن محمد حسن إسماعیل، بیروت، دار الکتب العلمیه، لاط، د.تا.
9. البحتری: الدیوان، شرح محمد التونجی، بیروت، دار الکتاب العربی، الطبعه الثانیه، 1999م.
10. برومند سعید، جواد: نوروز جمشید، تهران، انتشارات توس، چاپ نخست، 1377خ.
11. بهار، مهرداد: جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران، انتشارات فکر روز، چاپ دوم، 1374خ.
12. .................: نگاهی به تاریخ و اساطیر ایران باستان، تحریر سیروس شمیسا، تهران، نشر میترا، چاپ نخست، 1394خ.
13. بیرونی، ابوریحان: آثار الباقیه، ترجمه اکبر دانا سرشت، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم، 1363خ.
14. ..........................: التفهیم لأوائل صناعه التنجیم، تصحیح جلال الدین همایی، تهران، انتشارات بابک، بی‌چا، 1362خ.
15. بیضایی، بهرام: نمایش در ایران، تهران، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، چاپ یازدهم، 1396خ.
16. التوحیدی، أبوحیان: الإمتاع و المؤانسه، تحقیق هیثم خلیفه الطعیمی، بیروت، المکتبه العصریه، الطبعه الأولی، 2005م.
17. ............................: البصائر و الذخائر، تحقیق وداد القاضی، بیروت، دار صادر، الطبعه الأولی، 1988م.
18. الجاحظ، عمرو بن بحر: الحیوان، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، القاهره، مطبعه مصطفی البابی الحلبی، الطبعه الثانیه، 1965م.
19. الجوهری، إسماعیل بن حماد: الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، تحقیق أحمد عبدالغفور عطار، بیروت، دار العلم للملایین، الطبعه الرابعه، 1990م.
20. حافظ، شمس الدین محمد: دیوان، تصحی محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، انتشارات یاسین، چاپ هفتم، 1379خ.
21. حمدانی، عباس: مقاله «دولت فاطمیان»، در کتاب اسماعیلیان در تاریخ، نوشته گروه نویسندگان، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، چاپ دوم، 1368خ.
22. خوروَش دیلمانی، علی: جشنهای باستانی ایران، تهران، شرکت نسبی حاج محمد حسین اقبال و شرکاء، چاپ دوم، 1342خ.
23. دعبل بن علی الخزاعی: الدیوان، تحقیق عبد الصاحب عمران الدّجیلی، بیروت، دار الکتاب اللبنانی، الطبعه الثانیه، 1972م.
24. رضی، هاشم: جشنهای آب (نوروز، سوابق تاریخی تا امروز، جشنهای تیرگان و آب‌پاشان، آبریزگان)، تهران، انتشارات بهجت، چاپ سوم، 1384خ.
25. ..................: گاه‌شماری و جشنهای ایران باستان،تهران، انتشارات بهجت، چاپ اول، 1380خ.
26. روح الامینی، محمود: آیین‌ها و جشنهای کهن در ایران امروز، تهران، آگاه، چاپ نخست، 1376خ.
27. زرین‌کوب، عبدالحسین: دو قرن سکوت، تهران، سخن، چاپ بیستم، 1384خ.
28. سلطان، عبد المنعم عبد الحمید: الحیاه الاجتماعیه فی العصر الفاطمی دراسه تاریخیه وثائقیه، الإسکندریه، دار الثقافه العلمیه، لاط، 1999م.
29. الشابشتی، أبوالحسن علی بن محمد: الدیارات، تحقیق کورکیس عواد، بیروت، دار الرائد العربی، الطبعه الثالثه، 1986م.
30. الشریف الرضی: الدیوان، بیروت، دار صادر، لاط، د.تا.
31. شیر، أدّی: الألفاظ الفارسیه المعرّبه، القاهره، دار العرب للبستانی، الطبعه الثانیه، 1988م.
32. الصولی، أبوبکر محمد بن یحیی: کتاب الأوراق أشعار أولاد الخلفاء و أخبارهم، تحقیق ج. هیورث. دن، تقدیم منیر سلطان، القاهره، شرکه الأمل للطباعه و النشر، لاط، 2004م.
33. الطبری، محمد بن جریر: تاریخ الطبری تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، د.نا، د.تا.
34. العسکری، أبو هلال: الفروق اللغویه، تحقیق محمد إبراهیم سلیم، القاهره، دار العلم و الثقافه، لاط، د.تا.
35. عمید، حسن: فرهنگ فارسی عمید، ویرایش فرهاد قربان‌زاده، تهران، اشجع، چاپ نخست، 1389خ.
36. فریزر، جیمز جورج: شاخه زرین پژوهشی در جادو و دین، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران، انتشارات آگاه، چاپ سوم، 1386خ.
37. قزوینی، محمد: مقاله «شاهدی دیگر برای میر نوروزی»، مجله یادگار، خرداد 1324، سال اول، شماره 10، ص 57 تا 66.
38. کیوان، مصطفی: نوروز در کردستان، تهران، سازمان چاپ تبریز، بی‌چا، 1349خ.
39. متز، آدام: الحضاره الإسلامیه فی القرن الرابع الهجری أو عصر نهضه الإسلام، تعریب محمد عبدالهادی أبو ریده، بیروت، دار الکتاب العربی، الطبعه الخامسه، د.تا.
40. .............: تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ دوم، 1364خ.
41. المقریزی، تقی الدین: السلوک لمعرفه دول الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، الطبعه الأولی، 1997م.
42. .............................: المواعظ و الاعتبار بذکر الخِطط و الآثار (الخطط المقریزیه)، بیروت، دار صادر، طبعه بالأوفست، د.تا.
43. .............................: المواعظ و الاعتبار بذکر الخِطط و الآثار (الخطط المقریزیه)، تحقیق خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیه، الطبعه الأولی، 1412ق.
44. ناصری طاهری، عبدالله: فاطمیان در مصر، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چاپ نخست، 1379خ.
45. النویری، شهاب الدین: نهایه الأرب فی فنون الأدب، تحقیق یوسف الطویل، بیروت، دار الکتب العلمیه، الطبعه الأولی، 2004م.
46. هُنری، مرتضی: آئین‌های نوروزی، تهران، انتشارات وزارت فرهگ و هنر، چاپ، نخست، 1353خ.
منابع الکترونیکی:
47. http://anthropology.ir/article/17433.html
48. https://www.mehrnews.com/news/2343374
