مناسبات بین اسطوره و باورهای عامیانه
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران
2
زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه، کرمانشاه، ایران
چکیده
باورهای عامه که یکی از عناصر اساسی و قوامبخش فرهنگ جامعه بهشمار میروند، با اساطیر پیوندی ناگسستنی دارند. برای ریشهیابی اینگونه باورها باید به دوران اساطیری بازگردیم و اندیشههای پیشینیان را دربارۀ پدیدههای جهان هستی مرور کنیم. میتوان گفت بسیاری از آیینهایی که امروزه در زندگی روزمرۀ مردم رواج دارند، همان اعتقادات اسطورهایاند که به‌مرور زمان، تغییر کارکرد داده‌اند و با گذر از اسطوره به آیین، با حفظ بنمایههای اسطورهای خود، با تغییر و تحولاتی کلی یا جزئی به باورهای عامه تبدیل شدهاند. ازجمله باورهای عامهای که بنمایههای اسطورهای پررنگی دارند، میتوان به سه آیین «ازدواج با چشمه»، «شکستن تخممرغ برای دفع چشمزخم» و «عبور بیمار از سوراخ دیوار» اشاره کرد که از دیرباز در میان اقوام مختلف ایرانی رواج فراوانی داشتهاند. مقالۀ حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، سه باور مذکور را ریشهیابی و پیوند آنها را با اساطیر تبیین کرده است. برایند پژوهش نشان میدهد که هر سه آیین یادشده خاستگاهی اسطورهای دارند؛ بدین‌معنی که آیین ازدواج با چشمه بازماندۀ باور اسطورهای قربانی کردن برای چشمه به‌منظور خشنود کردن موکل آبهاست که پس از نقل‌مکان از اسطوره به آیین، به ازدواج با چشمه تبدیل شده است. آیین شکستن تخممرغ نیز با اسطورۀ اعتقاد به تخم کیهانی پیوند دارد و میتوان آن را به مفهوم باززایی آفرینش نخستین تفسیر کرد و سرانجام، عبور دادن بیمار از سوراخ دیوار، تداعیکنندۀ بازگشت به زهدان و تکرار عمل زایش و ولادت اولیه است که از دیدگاه اساطیری بهدلیل ارتباطش با صنع الهی، لحظهای پاک و آرمانی محسوب می‌شود.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ابوالقاسمی، نرجس (1390)، «اساطیر آفرینش در یونان باستان»، مجلۀ هفت‌آسمان، سال 13، شمارۀ 50، صص 133-115.
اسفندیاری مهنی، فاطمه و خدیجه خدایاری (1391)، «جنبۀ خیر و شر و جاندارانگاری آب در شاهنامه»، فصلنامۀ تخصصی مطالعات داستانی، سال اول، شمارۀ اول، صص 30-20.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1391)، اسطوره، بیان نمادین، چاپ سوم: تهران: انتشارات سروش.
اکبری، محمود (1391)، خرافه‌ها و واقعیت‌ها، قم: فتیان.
الیاده، میرچا (1362)، چشم‌اندازهای اسطوره، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.
الیاده، میرچا (1384)، اسطورۀ بازگشت جاودانه، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تهران: طهوری.
الیاده، میرچا (1389)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، چاپ چهارم، تهران: سروش.
ایونس، ورونیکا (1373)، اساطیر هند، ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
باستید، روژه (1370)، دانش اساطیری، ترجمۀ جلال ستاری، چاپ اول، تهران: توس.
برفر، محمد (1389)، آینۀ جادویی خیال، تهران: امیرکبیر.
بیرل، آن (1384)، اسطوره‌های چینی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
بیرلن، ج. اف (1386)، اسطوره‌های موازی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
پارسانسب، محمد و مهسا معنوی (1392)، «تطور بن‌مایۀ کلاغ از اسطوره تا فرهنگ عامه»، دوفصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، دورۀ 1، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1392، صص 92-71.
پهلوان، کیوان (1385)، فرهنگ عامۀ الاشت، تهران: آرون.
جباره، عظیم (1397)، «بررسی باورهای عامیانه و اساطیری در روایتی نقّالی از داستان رستم و اسفندیار»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، سال چهارم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 97، صص 74-51.
جکسون، آبراهام و والنتاین ویلیامز (1357)، سفرنامۀ جکسون: ایران در گذشته و حال، ترجمۀ منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، چاپ دوّم، تهران: خوارزمی.
دادگی، فرنبغ (1369)، بندهشن، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران: توس.
درویشیان، علی‌اشرف (1379)، سال‌های ابری، 4 جلد (در دو مجلد)، چاپ چهارم، تهران: چشمه.
دلاشو، م. لوفلر (1386)، زبان رمزی قصه‌های پری‌وار، ترجمۀ جلال ستاری، چاپ اول، تهران: توس.
ذوالفقاری، حسن (1394)، باورهای عامیانۀ مردم ایران، با همکاری علی‌اکبر شیری، تهران: نشر چشمه.
رستگار فسایی، منصور (1365)، اژدها در اساطیر ایران، شیراز: دانشگاه شیراز.
رضایی، مهدی (1383)، آفرینش و مرگ در اساطیر، چاپ اول، تهران: اساطیر.
رضی، هاشم (1381)، دانشنامۀ ایران باستان، عصر اوستایی تا پایان دوران ساسانی، جلد دوّم، چاپ اوّل، تهران: سخن.
رنجبر، محمود (1380)، مردم‌شناسی با تکیه بر فرهنگ ایران، تهران: دانش‌آفرین.
زمردی، حمیرا (1382)، نقد تطبیقی ادیان و اساطیر در شاهنامة فردوسی، خمسة نظامی و منطقالطیر، تهران، زوّار.
سالاری، عبدالله (1379)، فرهنگ مردم کوهپایۀ ساوه، تهران: سازمان میراث فرهنگی ایران.
شعبانلو، علیرضا (1396)، «تحلیل عناصر آشوب ازلی»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال 13، شمارۀ 49، زمستان 96، صص172-147.
شکورزاده، ابراهیم (1363)، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، چاپ دوم، تهران: سروش.
شمس، اسماعیل (1393)، فولکلور و تاریخ کُرد، قم: مجمع ذخائر اسلامی، مؤسسۀ تاریخ علم و فرهنگ.
شوالیه، ژان و آلن گربران (1385)، فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضائلی، تهران: جیحون.
شهری، جعفر (1383)، طهران قدیم، 5 جلد، چاپ هفتم، تهران: انتشارات معین.
طوسی، محمد ابن محمود (1382)، عجایب‌المخلوقات و غرایب‌الموجودات، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی.
فرخی، باجلان و محمدحسین اسدیان (1379)، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران: مرکز مردم‌شناسی ایران.
فروم، اریک (1378)، دل آدمی، ترجمۀ گیتی خوشدل، چاپ یازدهم، تهران: پیکان.
فره‌وشی، بهرام (1387)، جهان فروری، بخشی از فرهنگ ایران کهن، تهران: فروهر.
قریشی، امان‌الله (1380)، آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی، تهران: هرمس.
کاویانی‌پویا، حمید (1396)، «بررسی تطبیقی آفرینش انسان در اساطیر و ادیان ایران و میانرودان»، دوفصلنامۀ ادبیات تطبیقی، سال هشتم، شمارۀ هفدهم، بهار و تابستان 1396، صص156-139.
کالیراد، علی (1393)، «نقطه‌ای در تاریک‌خانه (تحلیل روان‌شناختی دو داستان کوتاه تاریک‌خانه اثر صادق هدایت و نقطه‌ای روی نقشه اثر سعید فائق)»، دوفصلنامۀ پژوهش‌های ایران‌شناسی، سال 4، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1393، صص 63-45.
کریم‌زاده، منوچهر (1376)، چهل قصه، تهران: طرح نو.
کوپر، جی.سی (1379)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان، تهران: فرشاد.
گرین، ویلفرد و دیگران (1385)، مبانی نقد ادبی، ترجمۀ فرزانه طاهری، چاپ چهارم، تهران: نیلوفر.
ماسه. هانری (1357)، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، چاپ اوّل، تبریز: دانشگاه تبریز.
مختاریان، بهاره (1384)، «الگوی پیشنهادی رده‌بندی داستان‌های پریان بر بنیاد اسطوره‌ها»، مجلۀ نامۀ انسان‌شناسی، سال 4، شمارۀ 8، صص 139-119.
مدرسی، فاطمه (1390)، فرهنگ توصیفی نقد و نظریه‌های ادبی، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مسعودی، ابوالحسن (1370)، مروج‌الذهب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چاپ چهام، تهران: علمی و فرهنگی.
مظفریان، فرزانه (1391)، «اسطوره و قصه‌های عامیانه»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، دورۀ 8، شمارۀ 28، پاییز 91، صص 247-213.
مقیمی، محمداسماعیل (1370)، جغرافیای تاریخی شیروان، مشهد: آستان قدس رضوی، معاونت فرهنگی.
موسوی، مصطفی و ثمین اسپرغم (1389)، «نقد اسطوره‌شناسی قصۀ دختر نارنج و ترنج و بررسی پیش‌زمینه‌های فرهنگی کاربرد نارج، ترنج و انار در این قصه»، فصلنامۀ نقد ادبی، سال 3، شمارۀ 11 و 12، پاییز و زمستان 1389، صص 255-233.
نیکوبخت، ناصر و همکاران (1391)، «مقایسة ایزدان آب در اسطوره‌های ایران و ویتنام»، فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال 8، شمارۀ 29، صص 84-103.
هاشمی، علیرضا (1388)، سفرهای زیارتی در فرهنگ مردم، تهران: مشعر.
همیلتون، ادیت (1376)، سیری در اساطیر یونان و روم، ترجمۀ عبدالحسین شریفیان، تهران: اساطیر.
هینلز، جان راسل (1389)، شناخت اساطیر ایران، ترجمه و تألیف محمدحسین باجلان فرخی، چاپ سوم، تهران: اساطیر.
یاحقی، محمدجعفر (1386)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
یاوری، حسین و مریم مسیحا (1389)، فرهنگ عامه (1)، تهران: سیمای دانش.
یونگ، کارل گوستاو (1390)، چهار صورت مثالی، ترجمۀ پروین فرامرزی، چاپ سوم، مشهد: به‌نشر.
Graves. R (1995), The Greek Myths, London: penguin books.
Hardacre, H. (1983), The Cave and the Womb World, Japanese Journal of Religious Studies, 10/2-3, 149-176.
McCafferty, S. and G. McCafferty. (2008), Back to the womb: Caves, Sweat baths and Sacred Water in ancient Mesoamerica, Flowing through Time. Calgary, AB, The Chacmool Archaelogical Association of the University of Calgary, 26-33.
اسفندیاری مهنی، فاطمه و خدیجه خدایاری (1391)، «جنبۀ خیر و شر و جاندارانگاری آب در شاهنامه»، فصلنامۀ تخصصی مطالعات داستانی، سال اول، شمارۀ اول، صص 30-20.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1391)، اسطوره، بیان نمادین، چاپ سوم: تهران: انتشارات سروش.
اکبری، محمود (1391)، خرافه‌ها و واقعیت‌ها، قم: فتیان.
الیاده، میرچا (1362)، چشم‌اندازهای اسطوره، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.
الیاده، میرچا (1384)، اسطورۀ بازگشت جاودانه، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تهران: طهوری.
الیاده، میرچا (1389)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، چاپ چهارم، تهران: سروش.
ایونس، ورونیکا (1373)، اساطیر هند، ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
باستید، روژه (1370)، دانش اساطیری، ترجمۀ جلال ستاری، چاپ اول، تهران: توس.
برفر، محمد (1389)، آینۀ جادویی خیال، تهران: امیرکبیر.
بیرل، آن (1384)، اسطوره‌های چینی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
بیرلن، ج. اف (1386)، اسطوره‌های موازی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
پارسانسب، محمد و مهسا معنوی (1392)، «تطور بن‌مایۀ کلاغ از اسطوره تا فرهنگ عامه»، دوفصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، دورۀ 1، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1392، صص 92-71.
پهلوان، کیوان (1385)، فرهنگ عامۀ الاشت، تهران: آرون.
جباره، عظیم (1397)، «بررسی باورهای عامیانه و اساطیری در روایتی نقّالی از داستان رستم و اسفندیار»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، سال چهارم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 97، صص 74-51.
جکسون، آبراهام و والنتاین ویلیامز (1357)، سفرنامۀ جکسون: ایران در گذشته و حال، ترجمۀ منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، چاپ دوّم، تهران: خوارزمی.
دادگی، فرنبغ (1369)، بندهشن، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران: توس.
درویشیان، علی‌اشرف (1379)، سال‌های ابری، 4 جلد (در دو مجلد)، چاپ چهارم، تهران: چشمه.
دلاشو، م. لوفلر (1386)، زبان رمزی قصه‌های پری‌وار، ترجمۀ جلال ستاری، چاپ اول، تهران: توس.
ذوالفقاری، حسن (1394)، باورهای عامیانۀ مردم ایران، با همکاری علی‌اکبر شیری، تهران: نشر چشمه.
رستگار فسایی، منصور (1365)، اژدها در اساطیر ایران، شیراز: دانشگاه شیراز.
رضایی، مهدی (1383)، آفرینش و مرگ در اساطیر، چاپ اول، تهران: اساطیر.
رضی، هاشم (1381)، دانشنامۀ ایران باستان، عصر اوستایی تا پایان دوران ساسانی، جلد دوّم، چاپ اوّل، تهران: سخن.
رنجبر، محمود (1380)، مردم‌شناسی با تکیه بر فرهنگ ایران، تهران: دانش‌آفرین.
زمردی، حمیرا (1382)، نقد تطبیقی ادیان و اساطیر در شاهنامة فردوسی، خمسة نظامی و منطقالطیر، تهران، زوّار.
سالاری، عبدالله (1379)، فرهنگ مردم کوهپایۀ ساوه، تهران: سازمان میراث فرهنگی ایران.
شعبانلو، علیرضا (1396)، «تحلیل عناصر آشوب ازلی»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال 13، شمارۀ 49، زمستان 96، صص172-147.
شکورزاده، ابراهیم (1363)، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، چاپ دوم، تهران: سروش.
شمس، اسماعیل (1393)، فولکلور و تاریخ کُرد، قم: مجمع ذخائر اسلامی، مؤسسۀ تاریخ علم و فرهنگ.
شوالیه، ژان و آلن گربران (1385)، فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضائلی، تهران: جیحون.
شهری، جعفر (1383)، طهران قدیم، 5 جلد، چاپ هفتم، تهران: انتشارات معین.
طوسی، محمد ابن محمود (1382)، عجایب‌المخلوقات و غرایب‌الموجودات، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی.
فرخی، باجلان و محمدحسین اسدیان (1379)، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران: مرکز مردم‌شناسی ایران.
فروم، اریک (1378)، دل آدمی، ترجمۀ گیتی خوشدل، چاپ یازدهم، تهران: پیکان.
فره‌وشی، بهرام (1387)، جهان فروری، بخشی از فرهنگ ایران کهن، تهران: فروهر.
قریشی، امان‌الله (1380)، آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی، تهران: هرمس.
کاویانی‌پویا، حمید (1396)، «بررسی تطبیقی آفرینش انسان در اساطیر و ادیان ایران و میانرودان»، دوفصلنامۀ ادبیات تطبیقی، سال هشتم، شمارۀ هفدهم، بهار و تابستان 1396، صص156-139.
کالیراد، علی (1393)، «نقطه‌ای در تاریک‌خانه (تحلیل روان‌شناختی دو داستان کوتاه تاریک‌خانه اثر صادق هدایت و نقطه‌ای روی نقشه اثر سعید فائق)»، دوفصلنامۀ پژوهش‌های ایران‌شناسی، سال 4، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1393، صص 63-45.
کریم‌زاده، منوچهر (1376)، چهل قصه، تهران: طرح نو.
کوپر، جی.سی (1379)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان، تهران: فرشاد.
گرین، ویلفرد و دیگران (1385)، مبانی نقد ادبی، ترجمۀ فرزانه طاهری، چاپ چهارم، تهران: نیلوفر.
ماسه. هانری (1357)، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، چاپ اوّل، تبریز: دانشگاه تبریز.
مختاریان، بهاره (1384)، «الگوی پیشنهادی رده‌بندی داستان‌های پریان بر بنیاد اسطوره‌ها»، مجلۀ نامۀ انسان‌شناسی، سال 4، شمارۀ 8، صص 139-119.
مدرسی، فاطمه (1390)، فرهنگ توصیفی نقد و نظریه‌های ادبی، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مسعودی، ابوالحسن (1370)، مروج‌الذهب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چاپ چهام، تهران: علمی و فرهنگی.
مظفریان، فرزانه (1391)، «اسطوره و قصه‌های عامیانه»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، دورۀ 8، شمارۀ 28، پاییز 91، صص 247-213.
مقیمی، محمداسماعیل (1370)، جغرافیای تاریخی شیروان، مشهد: آستان قدس رضوی، معاونت فرهنگی.
موسوی، مصطفی و ثمین اسپرغم (1389)، «نقد اسطوره‌شناسی قصۀ دختر نارنج و ترنج و بررسی پیش‌زمینه‌های فرهنگی کاربرد نارج، ترنج و انار در این قصه»، فصلنامۀ نقد ادبی، سال 3، شمارۀ 11 و 12، پاییز و زمستان 1389، صص 255-233.
نیکوبخت، ناصر و همکاران (1391)، «مقایسة ایزدان آب در اسطوره‌های ایران و ویتنام»، فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال 8، شمارۀ 29، صص 84-103.
هاشمی، علیرضا (1388)، سفرهای زیارتی در فرهنگ مردم، تهران: مشعر.
همیلتون، ادیت (1376)، سیری در اساطیر یونان و روم، ترجمۀ عبدالحسین شریفیان، تهران: اساطیر.
هینلز، جان راسل (1389)، شناخت اساطیر ایران، ترجمه و تألیف محمدحسین باجلان فرخی، چاپ سوم، تهران: اساطیر.
یاحقی، محمدجعفر (1386)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
یاوری، حسین و مریم مسیحا (1389)، فرهنگ عامه (1)، تهران: سیمای دانش.
یونگ، کارل گوستاو (1390)، چهار صورت مثالی، ترجمۀ پروین فرامرزی، چاپ سوم، مشهد: به‌نشر.
Graves. R (1995), The Greek Myths, London: penguin books.
Hardacre, H. (1983), The Cave and the Womb World, Japanese Journal of Religious Studies, 10/2-3, 149-176.
McCafferty, S. and G. McCafferty. (2008), Back to the womb: Caves, Sweat baths and Sacred Water in ancient Mesoamerica, Flowing through Time. Calgary, AB, The Chacmool Archaelogical Association of the University of Calgary, 26-33.
