بنمایههای اساطیری و بازتاب حضور فرهنگ عامه در دورۀ حماسۀ منظوم قاجار
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2
دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران. تهران، ایران
چکیده
شهنشاه‌نامه مشهورترین حماسۀ تاریخی عهد قاجار است که فتحعلی‌خان صبای کاشانی آن را به تقلید از شاهنامه سروده است. بخش پایانی این منظومه به روایت جنگ ایران و روس و دلاوری‌های عباس‌میرزا اختصاص دارد. گزارش جنگ و شرح دلاوری پهلوانان اصلی‌ترین موضوع این حماسه است و اساطیر نیز به شکل‌های گوناگون در آن تبلور می‌یابد. از سوی دیگر اسطوره پیوندی ناگسستنی با باورهای عامه دارد. پژوهش حاضر این بنمایههای اساطیری و عامه را در شهنشاه‌نامه مطالعه می‌کند: پیش‌گویی از طریق خواب، جادو، هفتخان، رویین‌تنی، فر، نام‌پوشی، پوشش فریبنده، و ایزد سروش. هدف اصلی پژوهش حاضر، تبیین کارکرد اسطوره و باورهای عامه در شهنشاه‌نامه به‌منزلۀ منظومه‌ای تاریخی است. از این رو تلاش میشود تا بنمایههای به‌کاررفته در شهنشاه‌نامه که متأثر از شاهنامه بوده‌اند یا بهمنظور اسطوره‌ای کردنِ تاریخ پدید آمده‌اند، نشان داده شود. با توجه به بازتاب این مضامین در شاهنامه، شیوۀ صبای کاشانی در بهره‌گیری از آن‌ها و درواقع کیفیت این مضامین در شهنشاه‌نامه نیز بررسی شد تا روشن شود که صبای کاشانی به تکرار و تقلید صرف روی آورده یا در آن‌ها دخل و تصرف کرده است. این پژوهش نشان میدهد که صبای کاشانی بهسبب غلبۀ رویکرد مدحی، این بن‌مایه‌ها را برای اسطوره‌ای کردنِ تاریخ بهکار برده است. او اصل بن‌مایه‌ها را از شاهنامه برگرفته که گاه در فرهنگ عامه ریشه دارند؛ ولی برخی را توسعه بخشیده و برخی دیگر را تقلیل داده است. این پژوهش به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه‌ای انجام شده است. بدین منظور از دست‌نویس شهنشاه‌نامه (نسخۀ شمارۀ 587 کتابخانۀ مجلس، کتابت 1230ق) استفاده شده که کامل‌ترین دست‌نویس در بین نسخ کهن این اثر بهشمار می‌آید.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آموزگار، ژاله (1374). «فره، این نیروی جادویی و آسمانی»؛ کلک، شمارۀ 68 و 69 و 70، آبان و آذر و دی، صص 32-41.
ــــــــــــ (1383). تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت.
آیدنلو، سجاد (1388الف). از اسطوره تا حماسه، تهران: سخن.
ـــــــــــــ (1388ب). «هفت خان پهلوان»؛ نثرپژوهی ادب فارسی، شمارۀ 23، زمستان، صص 1-28.
ـــــــــــــ (1390). دفتر خسروان، تهران: سخن.
اسلامی ندوشن، محمدعلی (1351)، «اسفندیار و راز رویین تنی»؛ مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، اسفند، سال نوزدهم، شمارۀ 12، صص 43-62.
اوستا (1385). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، تهران: مروارید.
بهار، مهرداد (1387)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه.
پورداوود، ابراهیم (1347). ادبیات مزدیسنا: یشت‌ها، بمبئی: انتشارات انجمن زرتشتیان ایرانی.
جبّاره ناصرو، عظیم (1397) «بررسی باورهای عامیانه و اساطیری در روایتی نقّالی از داستان رستم و اسفندیار»؛ پژوهش‌نامۀ ادب حماسی، دورۀ 14، شمارۀ پیاپی 26، پاییز و زمستان، صص 51-74.
خسروی، سوگل (1395). بررسی مضامین و بنمایههای اسطوره‌ای در حماسه‌های منظوم پس از شاهنامه، رسالۀ دکتری رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، مازندران: دانشگاه مازندران.
دادگی، فرنبغ (1369). بندهش، گزارش مهرداد بهار، تهران: توس.
ذوالفقاری، حسن (1394). باورهای عامیانۀ مردم ایران، با همکاری علی‌اکبر شیری، تهران: چشمه.
رضایی باغ‌بیدی، حسن (1388). «جادو: ریشه‌شناسی واژه»؛ در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 17، صص 229-230.
سپهر، محمدتقی (1390). ناسخ‌التواریخ، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، اساطیر.
سرامی، قدمعلی، (1383). از رنگ گل تا رنج خار، تهران: علمی و فرهنگی.
سرکاراتی، بهمن (1371). «اسطوره‌های عصر ما را آیندگان خواهند خواند»، نامۀ فرهنگ، شمارۀ 7، بهار، صص 84-89.
شمیسا، سیروس (1381). انواع ادبی، تهران: فردوس.
صبا کاشانی، فتحعلی‌خان (1230ق؟). دست‌نویس شهنشاه‌نامه، تهران، کتابخانۀ مجلس، نسخۀ شمارۀ 587، تاریخ کتابت 1230ق(؟).
صفا، ذبیح‌الله، (1392). حماسه سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.
عزیزی‌فر، امیرعباس (1394). «بررسی بنمایههای اساطیری در داراب‌نامۀ طرسوسی»؛ متن‌شناسی ادب فارسی، دورۀ 7، شمارۀ 4، زمستان، صص 101-118.
غلام‌پور، سکینه؛ پشت‌دار، علی‌محمد (1394). «بررسی تطبیقی کارکردهای پیش‌گویی در حماسه‌های بزرگ جهان (شاهنامه، ایلیاد، ادیسه)»؛ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، دورۀ 11، شمارۀ 41، زمستان، صص 251-281.
فردوسی، ابوالقاسم، (1366). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، نیویورک: Bibliotheca Persica.
قائدزاده، محمدنور (1387). پیش‌گویی در گرشاسب‌نامۀ حکیم اسدی توسی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، تهران: دانشگاه پیام نور.
قائمی، فرزاد (1387). «سروش: رب‌النوع شاعری در ایران باستان»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی فردوسی مشهد، شمارۀ 160، بهار، صص 245-264.
ــــــــــــ (1390). «تحلیل انسان‌شناختی اسطورة فر و کارکردهای آن در شاهنامة فردوسی و اساطیر ایران»؛ جستارهای نوین ادبی، سال 44، شمارۀ 174، پاییز، صص 113-148.
کزازی، میرجلال‌الدین (1388). رؤیا، حماسه، اسطوره، تهران: مرکز.
لنگرودی، شمس (1375). مکتب بازگشت، تهران: مرکز.
محجوب، محمدجعفر (1386). ادبیات عامیانۀ ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران: چشمه.
معین، محمد (1326). مزدیسنا در ادب پارسی، تهران: دانشگاه تهران.
میرزا نیکنام، حسین (1380). پیش‌گویی در شاهنامۀ حکیم فردوسی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، کرمان: دانشگاه باهنر.
وایس، لی لی (1382). کاربرد تحلیل رؤیا در روان‌درمانی، ترجمۀ علی صاحبی و منصور حکیم جوادی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
هدایت، صادق (1378). فرهنگ عامیانۀ مردم ایران، گردآورنده جهانگیر هدایت، تهران: چشمه.
ــــــــــــ (1383). تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت.
آیدنلو، سجاد (1388الف). از اسطوره تا حماسه، تهران: سخن.
ـــــــــــــ (1388ب). «هفت خان پهلوان»؛ نثرپژوهی ادب فارسی، شمارۀ 23، زمستان، صص 1-28.
ـــــــــــــ (1390). دفتر خسروان، تهران: سخن.
اسلامی ندوشن، محمدعلی (1351)، «اسفندیار و راز رویین تنی»؛ مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، اسفند، سال نوزدهم، شمارۀ 12، صص 43-62.
اوستا (1385). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، تهران: مروارید.
بهار، مهرداد (1387)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه.
پورداوود، ابراهیم (1347). ادبیات مزدیسنا: یشت‌ها، بمبئی: انتشارات انجمن زرتشتیان ایرانی.
جبّاره ناصرو، عظیم (1397) «بررسی باورهای عامیانه و اساطیری در روایتی نقّالی از داستان رستم و اسفندیار»؛ پژوهش‌نامۀ ادب حماسی، دورۀ 14، شمارۀ پیاپی 26، پاییز و زمستان، صص 51-74.
خسروی، سوگل (1395). بررسی مضامین و بنمایههای اسطوره‌ای در حماسه‌های منظوم پس از شاهنامه، رسالۀ دکتری رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، مازندران: دانشگاه مازندران.
دادگی، فرنبغ (1369). بندهش، گزارش مهرداد بهار، تهران: توس.
ذوالفقاری، حسن (1394). باورهای عامیانۀ مردم ایران، با همکاری علی‌اکبر شیری، تهران: چشمه.
رضایی باغ‌بیدی، حسن (1388). «جادو: ریشه‌شناسی واژه»؛ در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 17، صص 229-230.
سپهر، محمدتقی (1390). ناسخ‌التواریخ، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، اساطیر.
سرامی، قدمعلی، (1383). از رنگ گل تا رنج خار، تهران: علمی و فرهنگی.
سرکاراتی، بهمن (1371). «اسطوره‌های عصر ما را آیندگان خواهند خواند»، نامۀ فرهنگ، شمارۀ 7، بهار، صص 84-89.
شمیسا، سیروس (1381). انواع ادبی، تهران: فردوس.
صبا کاشانی، فتحعلی‌خان (1230ق؟). دست‌نویس شهنشاه‌نامه، تهران، کتابخانۀ مجلس، نسخۀ شمارۀ 587، تاریخ کتابت 1230ق(؟).
صفا، ذبیح‌الله، (1392). حماسه سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.
عزیزی‌فر، امیرعباس (1394). «بررسی بنمایههای اساطیری در داراب‌نامۀ طرسوسی»؛ متن‌شناسی ادب فارسی، دورۀ 7، شمارۀ 4، زمستان، صص 101-118.
غلام‌پور، سکینه؛ پشت‌دار، علی‌محمد (1394). «بررسی تطبیقی کارکردهای پیش‌گویی در حماسه‌های بزرگ جهان (شاهنامه، ایلیاد، ادیسه)»؛ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، دورۀ 11، شمارۀ 41، زمستان، صص 251-281.
فردوسی، ابوالقاسم، (1366). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، نیویورک: Bibliotheca Persica.
قائدزاده، محمدنور (1387). پیش‌گویی در گرشاسب‌نامۀ حکیم اسدی توسی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، تهران: دانشگاه پیام نور.
قائمی، فرزاد (1387). «سروش: رب‌النوع شاعری در ایران باستان»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی فردوسی مشهد، شمارۀ 160، بهار، صص 245-264.
ــــــــــــ (1390). «تحلیل انسان‌شناختی اسطورة فر و کارکردهای آن در شاهنامة فردوسی و اساطیر ایران»؛ جستارهای نوین ادبی، سال 44، شمارۀ 174، پاییز، صص 113-148.
کزازی، میرجلال‌الدین (1388). رؤیا، حماسه، اسطوره، تهران: مرکز.
لنگرودی، شمس (1375). مکتب بازگشت، تهران: مرکز.
محجوب، محمدجعفر (1386). ادبیات عامیانۀ ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران: چشمه.
معین، محمد (1326). مزدیسنا در ادب پارسی، تهران: دانشگاه تهران.
میرزا نیکنام، حسین (1380). پیش‌گویی در شاهنامۀ حکیم فردوسی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، کرمان: دانشگاه باهنر.
وایس، لی لی (1382). کاربرد تحلیل رؤیا در روان‌درمانی، ترجمۀ علی صاحبی و منصور حکیم جوادی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
هدایت، صادق (1378). فرهنگ عامیانۀ مردم ایران، گردآورنده جهانگیر هدایت، تهران: چشمه.
