بازنمود عقلانیت زنانه در افسانه‌های ایرانی
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
عضو هیئت علمی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
2
دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد ادبیات کودک و نوجوان دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
چکیده
در فرهنگ مردسالار و رسمی گذشته و تقسیمبندی کلیشه‌های جنسیتی، عقلانیت همواره امری مردانه بوده است. به همین دلیل، تفکر، تصمیمگیری و ارائۀ راه حل مشکلات، عموماً به مردان نسبت داده میشد و درمقابل، زنان افرادی منفعل، وابسته و نظاره‌گر تعریف میشدند و اگر برای زنان نقش فعالی در عرصههای فرهنگی و سیاسی و اجتماعی قائل میشدند، عموماً جنبۀ منفی یا «مکارانه و دسیسهگرانه» داشته است؛ اما در فرهنگ عامۀ فارسی ـ که افسانهها بهمنزلۀ یکی از برجسته‌ترین اشکال ادبی در بطن آن بالیدهاند ـ کلیشۀ مذکور، یعنی انتساب عقلانیت به مردان شکسته شده است و در این افسانهها زنانی ظاهر شده و به ایفای نقش پرداختهاند که بهمدد تدبیر (عقلانیت) آنان گره کارها گشوده می‌شود. گره‌‌گشایی‌های زنان و دختران را در افسانهها می‌توان به «عقلانیت زنانه» تعبیر کرد. در این پژوهش، با استفاده از نظریۀ یونگ و در قیاس با کهنالگوی «پیر فرزانه» زنان خردمند روایتهای عامۀ ایران را با عنوان کهنالگوی «زن خردمند» نامگذاری کردهایم. تحقیق حاضر بهروش توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی چگونگی بازنمود عقلانیت زنانه در افسانه‌های ایرانی پرداخته و نشان داده شده است که چگونه خلاف باورهای کلیشه‌ای جهانی که خود یونگ نیز در تحلیل کهنالگوها در دام آن‌ها افتاده است، زنان «عقلانیتی ایجابی» از خود بروز می‌دهند و نقش‌هایی مثبت در راستای یاریگری به قهرمانان و سایر شخصیت‌های داستانی ایفا می‌کنند. این پژوهش میتواند الگویی مناسب برای بررسی و کاوشهای مجدد در فرهنگهای دیگر درنظر گرفته شود؛ بدین معنا که نقش و حضور واقعی زنان در تاریخ فرهنگها بازخوانی شود تا واقعیتهایی را که مردسالاری طی هزارهها سرکوب کرده بود، برملا سازد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ابن بلخی (۱۳۸۵). فارسنامه. گای لیترانج و رینولد آلن نیکلسون. چاپ اول. تهران: اساطیر.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (۱۳۹۱). اسطوره، بیان نمادین. چاپ سوم. تهران: سروش.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم (۱۳۹۴). عروسک سنگ صبور. چاپ دوم. تهران: امیر کبیر.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم (۱۳۹۴). گل بو مادران. چاپ دوم. تهران: امیر کبیر.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم (۱۳۹۴). گل به صنوبر چه کرد؟ . چاپ هفتم. تهران: امیر کبیر.
ایگلتون، تری (۱۳۸۸) پیشدرآمدی بر نظریۀ ادبی، ترجمۀ عباس مخبر، چاپ پنجم، تهران: نشر مرکز
تانگ، رزمری (۱۳۹۵). نقد و نظر: درآمدی جامع بر نظریه‌های فمینیستی. چاپ پنجم. ترجمهٔ منیژه نجم عراقی. تهران: نی.
حاجی نصرالله، شکوه (۱۳۸۲). «نقش الگوهای جنسیت برای کودک ایرانی». پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان. ش ۳۲. صص ۴۳-۵۹
حسینی، مریم (۱۳۹۶) ریشه‌های زن‌ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی، چاپ چهارم، تهران: نشر چشمه
خمسه، اکرم (۱۳۸۳). «بررسی طرح واره‌های جنسیتی و کلیشه‌های فرهنگی در دانشجویان دختر». مجله‌ٔ مطالعات زنان. سال دوم. شماره‌ٔ ۶.
دوبووار، سیمون (۱۳۹۷). جنس دوم. ترجمهٔ قاسم صنعوی. چاپ یازدهم. تهران: توس.
ذوالفقاری، حسن (۱۳۹۸) زبان و ادبیات عامه ایران، چاپ چهارم، تهران: سازمان تألیف کتب علوم انسانی (سمت)
زرین کوب، عبدالحسین (۱۳۸۳). از گذشته ی ادبی ایران. چاپ دوم. تهران: سخن.
شمیسا، سیروس (۱۳۸۹). انواع ادبی. چاپ چهارم. تهران: میترا.
طاهری، صدرالدین (۱۳۹۳). ایزدبانوان در فرهنگ و اساطیر ایران و جهان. چاپ اول. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
فردوسی، ابوالقاسم (۱۳۸۸). شاهنامه. چاپ شانزدهم. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.
گرت، استفانی (۱۳۹۶). جامعه شناسی جنسیت. ترجمهٔ کتایون بقایی. چاپ اول. تهران: نی.
گروسی، سعیده (۱۳۹۵). جنسیت، جامعه و جامعه شناسی. چاپ اول. تهران: جامعه شناسان.
لگیت، مارلین (۱۳۹۵). زنان در روزگارشان، تاریخ فمینیسم در غرب. ترجمهٔ نیلوفر مهدیان. چاپ چهارم. تهران: نی.
لوید، ژنویو (۱۳۹۶). عقل مذکر. ترجمهٔ محبوبه مهاجر. چاپ هفتم. تهران: نی.
ولک، رنه و آوستن وارن (۱۳۷۳). نظریه ی ادبیات. ترجمهٔ ضیاء موحد و پرویز مهاجر. چاپ اول. تهران: علمی و فرهنگی.
هارت، جرج (۱۳۷۴). اسطوره‌های مصری. عباس مخبر. چاپ اول. تهران: مرکز.
هولمز، ماری (۱۳۹۴). جنسیت و زندگی روزمره. محمد مهدی لبیبی. چاپ سوم. تهران: نقد افکار.
یعقوبی، علی (۱۳۹۳). نظریه‌های مردانگی. چاپ اول. تهران: پژواک.
یونگ، کارل گوستاو (۱۳۹۷). ناخود آگاه جمعی و کهن الگو. فرناز گنجی و محمد باقر اسماعیل پور. چاپ دوم. تهران: جامی.
یونگ، کارل گوستاو (۱۳۷۷). انسان و سمبول‌هایش. ترجمهٔ محمود سلطانیه. چاپ اول. تهران: جامی.
Allen, Bem p. (1995). “Gender stereotypes are not accurate.” Journal of personality and social psychology 32, pp 583-600.
Hourihan, Margery. (2005). Deconstructing the Hero. London: Taylor & Francis e-Library.
Steele, Claude. M, and Joshua M Arnonson. (1995). “Stereotype threat and the intellectual identity and performance of African Americans.” Journal of personality and social Psychology 69, pp 797-811.
Wolf, Shelby A. (2008). Interpreting Literature with children. New Jersey: Taylor & Francis e-Library.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (۱۳۹۱). اسطوره، بیان نمادین. چاپ سوم. تهران: سروش.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم (۱۳۹۴). عروسک سنگ صبور. چاپ دوم. تهران: امیر کبیر.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم (۱۳۹۴). گل بو مادران. چاپ دوم. تهران: امیر کبیر.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم (۱۳۹۴). گل به صنوبر چه کرد؟ . چاپ هفتم. تهران: امیر کبیر.
ایگلتون، تری (۱۳۸۸) پیشدرآمدی بر نظریۀ ادبی، ترجمۀ عباس مخبر، چاپ پنجم، تهران: نشر مرکز
تانگ، رزمری (۱۳۹۵). نقد و نظر: درآمدی جامع بر نظریه‌های فمینیستی. چاپ پنجم. ترجمهٔ منیژه نجم عراقی. تهران: نی.
حاجی نصرالله، شکوه (۱۳۸۲). «نقش الگوهای جنسیت برای کودک ایرانی». پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان. ش ۳۲. صص ۴۳-۵۹
حسینی، مریم (۱۳۹۶) ریشه‌های زن‌ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی، چاپ چهارم، تهران: نشر چشمه
خمسه، اکرم (۱۳۸۳). «بررسی طرح واره‌های جنسیتی و کلیشه‌های فرهنگی در دانشجویان دختر». مجله‌ٔ مطالعات زنان. سال دوم. شماره‌ٔ ۶.
دوبووار، سیمون (۱۳۹۷). جنس دوم. ترجمهٔ قاسم صنعوی. چاپ یازدهم. تهران: توس.
ذوالفقاری، حسن (۱۳۹۸) زبان و ادبیات عامه ایران، چاپ چهارم، تهران: سازمان تألیف کتب علوم انسانی (سمت)
زرین کوب، عبدالحسین (۱۳۸۳). از گذشته ی ادبی ایران. چاپ دوم. تهران: سخن.
شمیسا، سیروس (۱۳۸۹). انواع ادبی. چاپ چهارم. تهران: میترا.
طاهری، صدرالدین (۱۳۹۳). ایزدبانوان در فرهنگ و اساطیر ایران و جهان. چاپ اول. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
فردوسی، ابوالقاسم (۱۳۸۸). شاهنامه. چاپ شانزدهم. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.
گرت، استفانی (۱۳۹۶). جامعه شناسی جنسیت. ترجمهٔ کتایون بقایی. چاپ اول. تهران: نی.
گروسی، سعیده (۱۳۹۵). جنسیت، جامعه و جامعه شناسی. چاپ اول. تهران: جامعه شناسان.
لگیت، مارلین (۱۳۹۵). زنان در روزگارشان، تاریخ فمینیسم در غرب. ترجمهٔ نیلوفر مهدیان. چاپ چهارم. تهران: نی.
لوید، ژنویو (۱۳۹۶). عقل مذکر. ترجمهٔ محبوبه مهاجر. چاپ هفتم. تهران: نی.
ولک، رنه و آوستن وارن (۱۳۷۳). نظریه ی ادبیات. ترجمهٔ ضیاء موحد و پرویز مهاجر. چاپ اول. تهران: علمی و فرهنگی.
هارت، جرج (۱۳۷۴). اسطوره‌های مصری. عباس مخبر. چاپ اول. تهران: مرکز.
هولمز، ماری (۱۳۹۴). جنسیت و زندگی روزمره. محمد مهدی لبیبی. چاپ سوم. تهران: نقد افکار.
یعقوبی، علی (۱۳۹۳). نظریه‌های مردانگی. چاپ اول. تهران: پژواک.
یونگ، کارل گوستاو (۱۳۹۷). ناخود آگاه جمعی و کهن الگو. فرناز گنجی و محمد باقر اسماعیل پور. چاپ دوم. تهران: جامی.
یونگ، کارل گوستاو (۱۳۷۷). انسان و سمبول‌هایش. ترجمهٔ محمود سلطانیه. چاپ اول. تهران: جامی.
Allen, Bem p. (1995). “Gender stereotypes are not accurate.” Journal of personality and social psychology 32, pp 583-600.
Hourihan, Margery. (2005). Deconstructing the Hero. London: Taylor & Francis e-Library.
Steele, Claude. M, and Joshua M Arnonson. (1995). “Stereotype threat and the intellectual identity and performance of African Americans.” Journal of personality and social Psychology 69, pp 797-811.
Wolf, Shelby A. (2008). Interpreting Literature with children. New Jersey: Taylor & Francis e-Library.
