تفسیر ساختارگرایانۀ وضعیت آغازین افسانههای سحرآمیز ایرانی در الگوی پراپ در مقایسه با شاهنامه و اساطیر بندهشی ایران
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
عضو هیأت علمی دانشگاه میبد
چکیده
در ریختشناسی افسانههای سحرآمیز، پراپ دو نوع وضعیت آغازین را تشخیص میدهد که یکی را کمبود مینامد و دیگری را شرارت و هر دو را وضعیتهایی خودبهخودی و اصیل می‌داند. در این مقاله، فرض بر این است که نخست این الگوها معنا دارند و دوم کمبود همواره در شرارت منشأ دارد و در اندیشۀ ایرانی وضعیتی مستقل و قائمبهذات نیست. برای کشف معنای این الگوها، افسانههای سحرآمیز بهصورت تطبیقی با داستانهای اسطورهای و حماسۀ ملی ایران، مطالعه شدهاند. روش تحلیل، ساختارگرایانه و درزمانی است. نتیجۀ پژوهش از این قرار است: اسطورههای آفرینش دو الگو دارند که هر دو مبتنی بر تنازع و تزاحم دو نیروی متضاد است که یکی آفریننده است و دیگری ویرانگر. در اولی، نیروی آفریننده به گوهر یا عنصری نیاز دارد که کیهان مادی از آن ساخته میشود یا وجود کیهان مادی به آن بازبسته است. این الگو در افسانههای سحرآمیز بهصورت وضعیت کمبود نمایان میشود. در الگوی دوم، نیروی آفریننده، کیهان را در وضعیت ایدئال میآفریند؛ اما این کیهان مورد هجوم نیروهای ویرانگر قرار میگیرد و از صورت ایدئال خارج میشود. این الگو در افسانههای سحرآمیز
بهصورت وضعیت شرارت نمایان میشود.
بهصورت وضعیت شرارت نمایان میشود.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ابوریحان بیرونی، محمدبن‌احمد، 1389، آثارالباقیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران، امیرکبیر.
احمدی، بابک،1370، ساختار و تأویل متن، تهران، نشر مرکز.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم،1392، گل به صنوبر چه کرد، پژوهش سیداحمد وکیلیان، تهران، امیرکبیر.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم،1393، دختر نارنج و ترنج، پژوهش سیداحمد وکیلیان، تهران، امیرکبیر.
بار، کای،1389، دیانت زرتشتی، کای بار، آسموسن، مری بویس، ترجمه فریدون وهمن، تهران، نشر ثالث.
بندهش،1385، فرنبغ‌دادگی، گزارنده مهرداد بهار، تهران، توس.
بنونیست، امیل،1386، دین ایرانی بر پایه متنهای معتبر یونانی، ترجمه بهمن سرکاراتی، تهران، نشر قطره.
بهار، مهرداد،1378، پژوهشی در اساطیر ایران، ویراستار کتایون مزداپور، تهران، آگاه.
پراپ، ولادیمیر،1371، ریشه‌های تاریخی قصه‌های پریان، ترجمه‌ی فریدون بدره‌ای، تهران، توس.
پراپ، ولادیمیر،1386، ریختشناسی قصه‌های پریان، ترجمه‌ی فریدون بدره‌ای، تهران، توس.
حافظ، شمس‌الدین محمد،1378، دیوان حاحظ شیرازی بر اساس نسخه علامه قزوینی و غنی، خوشنویسی فریبا مقصودی، دیباچه محمدعلی سلطانی، تهران، موسسه فرهنگی نشر سهبا.
خدیش، پگاه،1391، ریختشناسی افسانههای جادویی، ویراست2، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
زنر، رابرت چارلز،1387، زروان یا معمای زرتشتی‌گری، ترجمه تیمور قادری، تهران، امیرکبیر.
سرکاراتی، بهمن،1378، سایه‌های شکار شده: گزیده مقالات فارسی، تهران، نشر قطره.
شهرستانی، محمدبن‌عبدالکریم،1386، [الملل و النحل (فارسی-عربی). برگزیده] دین‌ها و کیش‌های ایرانی در دوران باستان به روایت شهرستانی، تصحیح متن عربی، ترجمه فارسی و تعلیقات محسن ابوالقاسمی، تهران، هیرمند.
عادلخانی، حسن، 1397، قصه‌پژوهی ایرانی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
فردوسی، ابوالقاسم،1389، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
مهتدی، فضل‌الله،1389، افسانههای کهن ایرانی، گردآوری و ویرایش محمد قاسم‌زاده، تهران، هیرمند.
مینوی خرد،1391، ترجمه احمد تفضلی، به کوشش ژاله آموزگار – مهرداد بهار، تهران: توس.
یسنا بخشی از کتاب اوستا،1380، تفسیر و تألیف ابراهیم پورداود، تهران، اساطیر.
یشتها،1377، ابراهیم پورداود، تهران، اساطیر.
مقاله
ابراهیمی، سیدمظهر و پارسا، سیداحمد، 1395، «ریختشناسی قصه‌های پریان در زبان کردی»، فصلنامه علمی پژوهشی نقد ادبی، سال نهم، شماره 35، 7-52.
استاجی، ایراهیم و رمشکی، سعید، 1392، «تحلیل ریختشناسی داستان سیاوش بر اساس نظریه ولادیمیر پراپ»، متن‌شناسی ادب فارسی (علمی-پژوهشی)، سال49، دوره جدید، سال پنجم، شماره3، پیاپی19: 52-37.
پروینی، خلیل و ناظمیان، هومن، 1387، «الگوی ساختارگرایی ولادیمیر پراپ و کاربردهای آن در روایت‌شناسی»، دوفصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره یازدهم: 203-183.
حرّی، ابوالفضل، 1387، «پراپ، پیشگام نظریه روایت: سه دیدگاه با نگاهی به داستان اِوِلین اثر جویس»، کتاب ماه ادبیات، شماره21، پیاپی135: 23-16.
حیدری،مرتضی،1394، «ریختشناسی تطبیقی قصه‌های ماه‌پیشانی، یه‌شین و سیندرلا»، فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره36: 192-157.
خائفی، عباس و فیضی گنجی، جعفر، 1386، «تجزیه و تحلیل قصه سمک عیار بر اساس نظریه ولادیمیر پراپ»، فصلنامه پژوهش-های ادبی، سال5، شماره18: 51-33.
دهقانیان، جواد و نوروزی، اسدالله و پارسانسب، مهناز، 1395، «ریختشناسی قصه‌ای قشقایی بر اساس نظریه ساختارگرایی»، فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، سال4، شماره10، 113-139.
ذوالفقاری، حسن، 1395، «قصه‌شناسی افسانه نخودی»، مجله علمی‌پژوهشی مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، سال هفتم، شماره دوم، پیاپی 14: 98-73.
روحانی، مسعود و عنایتی قادیکلایی، محمد، 1388، «بررسی ریخت‌شناسانه داستان بیژن و منیژه شاهنامه فردوسی بر اساس نظریه ولادیمیر پراپ»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، سال17، شماره66:143-119.
علی‌حوری، محبوبه، 1394، «ریختشناسی همای‌نامه»، پژوهشنامه ادب حماسی، سال11، شماره20: 132-105.
غیبی، بیژن، 1376، «برگزیده‌ها: سرود مروارید»، ایران‌شناسی، سال نهم، شماره 34: 317-327.
فرضی، حمیدرضا و فخیمی فاریابی، فرناز، 1396، «ریخت شناسی منظومة گل و نوروز خواجوی کرمانی، براساس نظریة ولادیمیر پراپ»، فنون ادبی (علمی- پژوهشی)، سال نهم، شماره2 (پیاپی19)، 119-132.
قربانی، خاور و گورک، کیوان، 1390، «بررسی و نقد توالی خویشکاری‌های قهرمان در نظریه ریختشناسی پراپ (با تأکید بر ریختشناسی سه قصه از شاهنامه)»، فصلنامه متن‌پژوهی ادبی، شماره50: 179-159.
محمدی کله‌سر، علیرضا، 1394، «روایت‌شناسی ساختارگرا و مطالعات میان‌رشته‌ای»، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، دوره هشتم، شماره1: 20-1.
محمدی کله‌سر، علیرضا، 1397، «نقد و کاربرد نظریه ادبی در مقالات پژوهشی (با تأکید بر روایت‌شناسی ساختارگرا)»، فصلنامه علمی‌پژوهشی نقد ادبی، سال11، شماره42: 172-149.
مجوزی، محمد و نوری، افسانه، 1396، «ریختشناسی خاوران‌نامه ابن‌حسام خوسفی بیرجندی با تکیه بر نظریه پراپ»، متن‌پژوهی ادبی، سال21، شماره72: 182-143.
میرهاشمی، سیدمرتضی و سعادتی‌نیا، زهرا، 1395، «ریخت-شناسی افسانه ماهان مصری بر اسا نظریه ولادیمیر پراپ»، متن‌پژوهی ادبی، سال20، شماره7: 89-73.
یاسمی‌فر، معصومه و سپهوندی، مسعود و خسروی شکیب، محمد، 1398، «نقد و بررسی قصه عامیانه "کله" بر پایه نظریات ریختشناسی ولادیمیر پراپ»، دوماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه، سال7، شماره27: 213-189.
احمدی، بابک،1370، ساختار و تأویل متن، تهران، نشر مرکز.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم،1392، گل به صنوبر چه کرد، پژوهش سیداحمد وکیلیان، تهران، امیرکبیر.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم،1393، دختر نارنج و ترنج، پژوهش سیداحمد وکیلیان، تهران، امیرکبیر.
بار، کای،1389، دیانت زرتشتی، کای بار، آسموسن، مری بویس، ترجمه فریدون وهمن، تهران، نشر ثالث.
بندهش،1385، فرنبغ‌دادگی، گزارنده مهرداد بهار، تهران، توس.
بنونیست، امیل،1386، دین ایرانی بر پایه متنهای معتبر یونانی، ترجمه بهمن سرکاراتی، تهران، نشر قطره.
بهار، مهرداد،1378، پژوهشی در اساطیر ایران، ویراستار کتایون مزداپور، تهران، آگاه.
پراپ، ولادیمیر،1371، ریشه‌های تاریخی قصه‌های پریان، ترجمه‌ی فریدون بدره‌ای، تهران، توس.
پراپ، ولادیمیر،1386، ریختشناسی قصه‌های پریان، ترجمه‌ی فریدون بدره‌ای، تهران، توس.
حافظ، شمس‌الدین محمد،1378، دیوان حاحظ شیرازی بر اساس نسخه علامه قزوینی و غنی، خوشنویسی فریبا مقصودی، دیباچه محمدعلی سلطانی، تهران، موسسه فرهنگی نشر سهبا.
خدیش، پگاه،1391، ریختشناسی افسانههای جادویی، ویراست2، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
زنر، رابرت چارلز،1387، زروان یا معمای زرتشتی‌گری، ترجمه تیمور قادری، تهران، امیرکبیر.
سرکاراتی، بهمن،1378، سایه‌های شکار شده: گزیده مقالات فارسی، تهران، نشر قطره.
شهرستانی، محمدبن‌عبدالکریم،1386، [الملل و النحل (فارسی-عربی). برگزیده] دین‌ها و کیش‌های ایرانی در دوران باستان به روایت شهرستانی، تصحیح متن عربی، ترجمه فارسی و تعلیقات محسن ابوالقاسمی، تهران، هیرمند.
عادلخانی، حسن، 1397، قصه‌پژوهی ایرانی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
فردوسی، ابوالقاسم،1389، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
مهتدی، فضل‌الله،1389، افسانههای کهن ایرانی، گردآوری و ویرایش محمد قاسم‌زاده، تهران، هیرمند.
مینوی خرد،1391، ترجمه احمد تفضلی، به کوشش ژاله آموزگار – مهرداد بهار، تهران: توس.
یسنا بخشی از کتاب اوستا،1380، تفسیر و تألیف ابراهیم پورداود، تهران، اساطیر.
یشتها،1377، ابراهیم پورداود، تهران، اساطیر.
مقاله
ابراهیمی، سیدمظهر و پارسا، سیداحمد، 1395، «ریختشناسی قصه‌های پریان در زبان کردی»، فصلنامه علمی پژوهشی نقد ادبی، سال نهم، شماره 35، 7-52.
استاجی، ایراهیم و رمشکی، سعید، 1392، «تحلیل ریختشناسی داستان سیاوش بر اساس نظریه ولادیمیر پراپ»، متن‌شناسی ادب فارسی (علمی-پژوهشی)، سال49، دوره جدید، سال پنجم، شماره3، پیاپی19: 52-37.
پروینی، خلیل و ناظمیان، هومن، 1387، «الگوی ساختارگرایی ولادیمیر پراپ و کاربردهای آن در روایت‌شناسی»، دوفصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره یازدهم: 203-183.
حرّی، ابوالفضل، 1387، «پراپ، پیشگام نظریه روایت: سه دیدگاه با نگاهی به داستان اِوِلین اثر جویس»، کتاب ماه ادبیات، شماره21، پیاپی135: 23-16.
حیدری،مرتضی،1394، «ریختشناسی تطبیقی قصه‌های ماه‌پیشانی، یه‌شین و سیندرلا»، فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره36: 192-157.
خائفی، عباس و فیضی گنجی، جعفر، 1386، «تجزیه و تحلیل قصه سمک عیار بر اساس نظریه ولادیمیر پراپ»، فصلنامه پژوهش-های ادبی، سال5، شماره18: 51-33.
دهقانیان، جواد و نوروزی، اسدالله و پارسانسب، مهناز، 1395، «ریختشناسی قصه‌ای قشقایی بر اساس نظریه ساختارگرایی»، فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، سال4، شماره10، 113-139.
ذوالفقاری، حسن، 1395، «قصه‌شناسی افسانه نخودی»، مجله علمی‌پژوهشی مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، سال هفتم، شماره دوم، پیاپی 14: 98-73.
روحانی، مسعود و عنایتی قادیکلایی، محمد، 1388، «بررسی ریخت‌شناسانه داستان بیژن و منیژه شاهنامه فردوسی بر اساس نظریه ولادیمیر پراپ»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، سال17، شماره66:143-119.
علی‌حوری، محبوبه، 1394، «ریختشناسی همای‌نامه»، پژوهشنامه ادب حماسی، سال11، شماره20: 132-105.
غیبی، بیژن، 1376، «برگزیده‌ها: سرود مروارید»، ایران‌شناسی، سال نهم، شماره 34: 317-327.
فرضی، حمیدرضا و فخیمی فاریابی، فرناز، 1396، «ریخت شناسی منظومة گل و نوروز خواجوی کرمانی، براساس نظریة ولادیمیر پراپ»، فنون ادبی (علمی- پژوهشی)، سال نهم، شماره2 (پیاپی19)، 119-132.
قربانی، خاور و گورک، کیوان، 1390، «بررسی و نقد توالی خویشکاری‌های قهرمان در نظریه ریختشناسی پراپ (با تأکید بر ریختشناسی سه قصه از شاهنامه)»، فصلنامه متن‌پژوهی ادبی، شماره50: 179-159.
محمدی کله‌سر، علیرضا، 1394، «روایت‌شناسی ساختارگرا و مطالعات میان‌رشته‌ای»، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، دوره هشتم، شماره1: 20-1.
محمدی کله‌سر، علیرضا، 1397، «نقد و کاربرد نظریه ادبی در مقالات پژوهشی (با تأکید بر روایت‌شناسی ساختارگرا)»، فصلنامه علمی‌پژوهشی نقد ادبی، سال11، شماره42: 172-149.
مجوزی، محمد و نوری، افسانه، 1396، «ریختشناسی خاوران‌نامه ابن‌حسام خوسفی بیرجندی با تکیه بر نظریه پراپ»، متن‌پژوهی ادبی، سال21، شماره72: 182-143.
میرهاشمی، سیدمرتضی و سعادتی‌نیا، زهرا، 1395، «ریخت-شناسی افسانه ماهان مصری بر اسا نظریه ولادیمیر پراپ»، متن‌پژوهی ادبی، سال20، شماره7: 89-73.
یاسمی‌فر، معصومه و سپهوندی، مسعود و خسروی شکیب، محمد، 1398، «نقد و بررسی قصه عامیانه "کله" بر پایه نظریات ریختشناسی ولادیمیر پراپ»، دوماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه، سال7، شماره27: 213-189.
