بازنمایی نقش زن در داستان‌های عامۀ ترجمۀ فرج بعد از شدت
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد واحد گرمسار
2
تربیت معلم
چکیده
بخش عظیمی از فرهنگ و ادب عامۀ کهن فارسی که عمدتاً شفاهی بوده، بهدلیل سیطرۀ ادبیات اشرافی ازبین رفته؛ اما همین اندک که بهدست ما رسیده است، مدیون ادب اشرافی
بهویژه آثار روایی مانند ترجمۀ کتاب فرج بعد از شدت هستیم. چه از رهگذر این آثار،
تجربههای زیستی منحصربهفردی از فرهنگ عامه بهدست ما رسیده است. چنین آثاری بستر مناسبی برای بررسی بازتابهای فرهنگی در زمینههای گوناگون ازجمله مباحث مربوط به زنان است. در این پژوهش، بر بازنمایی نقش زن در حکایت «دختر نباش»، تلاش کردیم با خوانشی جدید از این حکایت، نشان دهیم به متونی که تاکنون عموماً نگاه فرمالیستی صرف شده است، میتوان از منظر دیگری نیز نگریست. در این جستار با روش توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی با تکیه بر نظریۀ فرکلاف، «دختر نباش» در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین، بررسی شد و نشانههای قدرت و عاملیت زن نشان داده شد. از رهگذر این پژوهش، با محوریت کنش و حضور زن، به این نتیجه رسیدیم که زن در فرج بعد از شدت هر چند حضور زیادی ندارد؛ ولی هنگام ایفای نقش، مظهر شهامت است و جسورانه علیه سنت‌های مذکرانه عصیان میکند و تابوها را میشکند. در این حکایت، اگرچه نابرابری قدرت بین زن و مرد مشهود است؛ ولی با دقت در لایههای پنهان متن میتوان دید خلاف ادب اشرافی که مذکر است، زنان هم به منابعی از قدرت دسترسی دارند و با شیوههای خاص سعی در چیرگی بر هژمونی مردسالاری محیط و پیشبرد اهداف خود دارند. درپایان، نقش فاعلی زن در شکلگیری روند روایت، تبیین و نشانههای قدرتش در متن نشان داده شده است.
بهویژه آثار روایی مانند ترجمۀ کتاب فرج بعد از شدت هستیم. چه از رهگذر این آثار،
تجربههای زیستی منحصربهفردی از فرهنگ عامه بهدست ما رسیده است. چنین آثاری بستر مناسبی برای بررسی بازتابهای فرهنگی در زمینههای گوناگون ازجمله مباحث مربوط به زنان است. در این پژوهش، بر بازنمایی نقش زن در حکایت «دختر نباش»، تلاش کردیم با خوانشی جدید از این حکایت، نشان دهیم به متونی که تاکنون عموماً نگاه فرمالیستی صرف شده است، میتوان از منظر دیگری نیز نگریست. در این جستار با روش توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی با تکیه بر نظریۀ فرکلاف، «دختر نباش» در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین، بررسی شد و نشانههای قدرت و عاملیت زن نشان داده شد. از رهگذر این پژوهش، با محوریت کنش و حضور زن، به این نتیجه رسیدیم که زن در فرج بعد از شدت هر چند حضور زیادی ندارد؛ ولی هنگام ایفای نقش، مظهر شهامت است و جسورانه علیه سنت‌های مذکرانه عصیان میکند و تابوها را میشکند. در این حکایت، اگرچه نابرابری قدرت بین زن و مرد مشهود است؛ ولی با دقت در لایههای پنهان متن میتوان دید خلاف ادب اشرافی که مذکر است، زنان هم به منابعی از قدرت دسترسی دارند و با شیوههای خاص سعی در چیرگی بر هژمونی مردسالاری محیط و پیشبرد اهداف خود دارند. درپایان، نقش فاعلی زن در شکلگیری روند روایت، تبیین و نشانههای قدرتش در متن نشان داده شده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آذرتاش، آذرنوش، (1391). «فرج بعد از شدت»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. ج4، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
آلن، گراهام، (1389). بینامتنیت. ترجمۀ پیام یزدانجو. چاپ سوم، ویراست دوم. تهران: مرکز.
احمدی، فائزه و عبدالحسین فرزاد، (1392). «تحلیلی بر گرایش‌ها و رویکردهای زنانه در ادبیات فارسی و عربی»، ادبیات و زبان‌ها: ادبیات پارسی معاصر، بهار و تابستان 1392، سال سوم، شمارۀ1، علمی – پژوهشی/ ISC، صص 1-30.
أدونیس/ علی احمد سعید، (1385). تصوف و سوررئالیسم. ترجمۀ حبیب الله عباسی. چاپ اول. تهران: سخن.
-----------------، (1392). سنت و تجدد یا ثابت و متحول؛ پژوهشی در نوآوری و سنت عرب. ترجمۀ حبیب‌الله عباسی. چاپ اول. تهران: سخن.
اسماعیلی، عصمت و نیره نبی‌زاده، (1388). «ریخت‌شناسی داستان‌های فرج بعد از شدت». مجلۀ دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه سمنان. سال 8، شمارۀ 28، زمستان 1388. ص ص: 7-20.
بهرامی، اکرم، (1350). تاریخ ایران از ظهور اسلام تا سقوط بغداد. چاپ اول. تهران: انتشارات دانشسرای عالی.
پاک‌نیا، محبوبه و مرتضی مردیها، (1388). سیطرۀ جنس. چاپ اول. تهران: نی.
تنوخی، قاضی ابوعلی محسن، (1388). فرج بعد از شدت. ترجمۀ حسین بن اسعد دهستانی. تصحیح محمد قاسم‌زاده. چاپ اول. تهران: نیلوفر.
حسینی، مریم، (1388). ریشه‌های زن‌ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی. چاپ اول. تهران: چشمه.
دهستانی، حسین بن اسعد، (1363). ترجمۀ فرج بعد از شدت. مصحح اسماعیل حاکمی. چاپ دوم. جلد اول و دوم و سوم. تهران: مؤسسۀ مطالعات تحقیقات فرهنگی.
زیدان، جرجی، (1369). تاریخ تمدن اسلام. مترجم علی جواهرکلام. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
ستاری، جلال، (1375). سیمای زن در فرهنگ ایران. چاپ دوم. تهران: مرکز.
سجودی، فرزان، (1390). نشانه‌شناسی فرهنگی. چاپ اول. تهران: علم.
-----------، (1390). نشانه‌شناسی: نظریه و عمل. چاپ دوم. تهران: علم.
-----------، (1395). نشانه‌شناسی کاربردی. چاپ چهارم. تهران: علم.
سعداوی، نوال، (1359). چهرۀ عریان زن عرب. مترجم مجید فروتن و رحیم مرادی. چاپ اول. تهران: روزبهان.
شعیری، حمیدرضا، (1385). تجزیه و تحلیل نشانه-معناشناسی گفتمان. چاپ اول. تهران: سمت.
------------، (1392). نشانه-معناشناسی دیداری. چاپ اول. تهران: سخن.
------------، (1395). نشانه-معناشناسی ادبیات. چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.
صفا، ذبیح‌الله، (1378). تاریخ ادبیات در ایران. جلد سوم، چاپ یازدهم. تهران: فردوس.
فتوحی رود، محمود، (1393). بلاغت تصویر. چاپ سوم. تهران: سخن.
--------------، (1395). سبک‌شناسی نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها. چاپ سوم. تهران: سخن.
فرکلاف، نورمن، (1387). تحلیل انتقادی گفتمان. ترجمۀ فاطمه شایسته پیران و همکاران. چاپ دوم. تهران: دفتر مطالعات و توسعۀ رسانه‌ها.
لوید، ژنویو، (1381). عقل مذکر، مردانگی و زنانگی در فلسفۀ غرب. ترجمۀ محبوبه مهاجر. چاپ اول. تهران: نی.
محجوب، محمد جعفر، (1386). ادبیات عامیانۀ ایران. مجموعۀ مقالات. به کوشش دکتر حسن ذوالفقاری. چاپ سوم. تهران: چشمه.
مرنیسی، فاطمه، (1380). زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش. ترجمۀ ملیحه مغازه‌ای. چاپ دوم. تهران: نی.
----------، (1393). ملکه‌های فراموش شده در سرزمین‌های خلافت اسلامی. ترجمۀ حسن اسدی. چاپ دوم. تهران: مولی.
----------، (2005). ماوراء الحجاب؛ الجنس کهندسة اجتماعیة. ترجمۀ فاطمه الزهرا ازرویل. الدار البیضاء: المرکز الثقافی العربی.
میرصادقی، جمال، (1390). ادبیات داستانی. چاپ ششم. تهران: سخن.
------------، (1394). عناصر داستان. چاپ نهم. تهران: سخن.
میرصادقی، جمال و میمنت میرصادقی، (1377). واژه‌نامۀ هنر داستان‌نویسی. چاپ اول. تهران: مهناز.
میلز، سارا، (1392). گفتمان. ترجمۀ فتاح محمدی. چاپ سوم. زنجان: هزارۀ سوم.
میلنر، اندرو و جف براویت، (1392). درآمدی بر نظریۀ فرهنگی معاصر. ترجمۀ جمال محمدی. تهران: ققنوس.
نبی‌لو چهرقانی، علیرضا و هاجر فتحی نجف‌آبادی، (1388). «تحلیل عناصر داستانی الفرج بعد الشدة». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، دورۀ 3، شمارۀ 4، زمستان 1388. صص: 109-132.
نصر آزادانی، ناهید و محسن محمدی فشارکی، (1395). «تحلیل ساختاری داستان‌های غنایی ترجمۀ فرج بعد از شدت بر اساس دیدگاه‌های پراپ». متن‌شناسی ادب فارسی، سال هشتم، شمارۀ 1، (پیاپی 29)، بهار 95.
وراوینی، سعدالدین، (1370). مرزبان نامه. تصحیح خلیل خطیب رهبر. چاپ چهارم. تهران: صفی علیشاه.
یورگنسن، ماریان و لوییز فیلیپس، (1394). نظریه و روش در تحلیل گفتمان. ترجمۀ هادی جلیلی. چاپ پنجم. تهران: نی.
-Freeman, Melissa, (2007). “Performing the Event of Understanding in Hermeneutic Conversation with Narrative Texts”, Qualitative Inquiry, 13: 3, 925-944. Sage Publication.
-Janks, Hilary, (1997). “Critical Discourse Analysis as a Research Tool”, Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education, 18: 3, 329-342. Rutle
آلن، گراهام، (1389). بینامتنیت. ترجمۀ پیام یزدانجو. چاپ سوم، ویراست دوم. تهران: مرکز.
احمدی، فائزه و عبدالحسین فرزاد، (1392). «تحلیلی بر گرایش‌ها و رویکردهای زنانه در ادبیات فارسی و عربی»، ادبیات و زبان‌ها: ادبیات پارسی معاصر، بهار و تابستان 1392، سال سوم، شمارۀ1، علمی – پژوهشی/ ISC، صص 1-30.
أدونیس/ علی احمد سعید، (1385). تصوف و سوررئالیسم. ترجمۀ حبیب الله عباسی. چاپ اول. تهران: سخن.
-----------------، (1392). سنت و تجدد یا ثابت و متحول؛ پژوهشی در نوآوری و سنت عرب. ترجمۀ حبیب‌الله عباسی. چاپ اول. تهران: سخن.
اسماعیلی، عصمت و نیره نبی‌زاده، (1388). «ریخت‌شناسی داستان‌های فرج بعد از شدت». مجلۀ دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه سمنان. سال 8، شمارۀ 28، زمستان 1388. ص ص: 7-20.
بهرامی، اکرم، (1350). تاریخ ایران از ظهور اسلام تا سقوط بغداد. چاپ اول. تهران: انتشارات دانشسرای عالی.
پاک‌نیا، محبوبه و مرتضی مردیها، (1388). سیطرۀ جنس. چاپ اول. تهران: نی.
تنوخی، قاضی ابوعلی محسن، (1388). فرج بعد از شدت. ترجمۀ حسین بن اسعد دهستانی. تصحیح محمد قاسم‌زاده. چاپ اول. تهران: نیلوفر.
حسینی، مریم، (1388). ریشه‌های زن‌ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی. چاپ اول. تهران: چشمه.
دهستانی، حسین بن اسعد، (1363). ترجمۀ فرج بعد از شدت. مصحح اسماعیل حاکمی. چاپ دوم. جلد اول و دوم و سوم. تهران: مؤسسۀ مطالعات تحقیقات فرهنگی.
زیدان، جرجی، (1369). تاریخ تمدن اسلام. مترجم علی جواهرکلام. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
ستاری، جلال، (1375). سیمای زن در فرهنگ ایران. چاپ دوم. تهران: مرکز.
سجودی، فرزان، (1390). نشانه‌شناسی فرهنگی. چاپ اول. تهران: علم.
-----------، (1390). نشانه‌شناسی: نظریه و عمل. چاپ دوم. تهران: علم.
-----------، (1395). نشانه‌شناسی کاربردی. چاپ چهارم. تهران: علم.
سعداوی، نوال، (1359). چهرۀ عریان زن عرب. مترجم مجید فروتن و رحیم مرادی. چاپ اول. تهران: روزبهان.
شعیری، حمیدرضا، (1385). تجزیه و تحلیل نشانه-معناشناسی گفتمان. چاپ اول. تهران: سمت.
------------، (1392). نشانه-معناشناسی دیداری. چاپ اول. تهران: سخن.
------------، (1395). نشانه-معناشناسی ادبیات. چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.
صفا، ذبیح‌الله، (1378). تاریخ ادبیات در ایران. جلد سوم، چاپ یازدهم. تهران: فردوس.
فتوحی رود، محمود، (1393). بلاغت تصویر. چاپ سوم. تهران: سخن.
--------------، (1395). سبک‌شناسی نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها. چاپ سوم. تهران: سخن.
فرکلاف، نورمن، (1387). تحلیل انتقادی گفتمان. ترجمۀ فاطمه شایسته پیران و همکاران. چاپ دوم. تهران: دفتر مطالعات و توسعۀ رسانه‌ها.
لوید، ژنویو، (1381). عقل مذکر، مردانگی و زنانگی در فلسفۀ غرب. ترجمۀ محبوبه مهاجر. چاپ اول. تهران: نی.
محجوب، محمد جعفر، (1386). ادبیات عامیانۀ ایران. مجموعۀ مقالات. به کوشش دکتر حسن ذوالفقاری. چاپ سوم. تهران: چشمه.
مرنیسی، فاطمه، (1380). زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش. ترجمۀ ملیحه مغازه‌ای. چاپ دوم. تهران: نی.
----------، (1393). ملکه‌های فراموش شده در سرزمین‌های خلافت اسلامی. ترجمۀ حسن اسدی. چاپ دوم. تهران: مولی.
----------، (2005). ماوراء الحجاب؛ الجنس کهندسة اجتماعیة. ترجمۀ فاطمه الزهرا ازرویل. الدار البیضاء: المرکز الثقافی العربی.
میرصادقی، جمال، (1390). ادبیات داستانی. چاپ ششم. تهران: سخن.
------------، (1394). عناصر داستان. چاپ نهم. تهران: سخن.
میرصادقی، جمال و میمنت میرصادقی، (1377). واژه‌نامۀ هنر داستان‌نویسی. چاپ اول. تهران: مهناز.
میلز، سارا، (1392). گفتمان. ترجمۀ فتاح محمدی. چاپ سوم. زنجان: هزارۀ سوم.
میلنر، اندرو و جف براویت، (1392). درآمدی بر نظریۀ فرهنگی معاصر. ترجمۀ جمال محمدی. تهران: ققنوس.
نبی‌لو چهرقانی، علیرضا و هاجر فتحی نجف‌آبادی، (1388). «تحلیل عناصر داستانی الفرج بعد الشدة». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، دورۀ 3، شمارۀ 4، زمستان 1388. صص: 109-132.
نصر آزادانی، ناهید و محسن محمدی فشارکی، (1395). «تحلیل ساختاری داستان‌های غنایی ترجمۀ فرج بعد از شدت بر اساس دیدگاه‌های پراپ». متن‌شناسی ادب فارسی، سال هشتم، شمارۀ 1، (پیاپی 29)، بهار 95.
وراوینی، سعدالدین، (1370). مرزبان نامه. تصحیح خلیل خطیب رهبر. چاپ چهارم. تهران: صفی علیشاه.
یورگنسن، ماریان و لوییز فیلیپس، (1394). نظریه و روش در تحلیل گفتمان. ترجمۀ هادی جلیلی. چاپ پنجم. تهران: نی.
-Freeman, Melissa, (2007). “Performing the Event of Understanding in Hermeneutic Conversation with Narrative Texts”, Qualitative Inquiry, 13: 3, 925-944. Sage Publication.
-Janks, Hilary, (1997). “Critical Discourse Analysis as a Research Tool”, Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education, 18: 3, 329-342. Rutle
