مطالعه‌ای در باب پیوندهای عجایب‌نامه و اسطوره: قواعد شبه‌اسطوره‌ای در جهان عجایب‌نامه
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
دانشجوی دکتری دانشگاه الزهرا
2
دانشگاه الزهرا
3
دانشگاه خوارزمی
چکیده
عجایب‌نامه‌نویسی سنتی نوشتاری است که از قرن پنجم تا قرن دوازدهم هجری آثاری از آن به‌جا مانده است. انگاره بنیادین پژوهش حاضر این است که محتوای عجایب‌نامه‌‌ای با تفکر اسطوره‌ای پیوند دارد. برای ردیابی این مدعا، با کندوکاو به‌شیوه توصیفی ـ تحلیلی در آثار به‌جامانده از این سنت، ارتباط اندیشه عجایب‌نویس با تفکر اسطوره‌ای نشان داده شده است. خیال‌ورزی جمعی در عجایب‌نامه به تولید گزاره‌هایی انجامیده است که با وجود ادعای مؤلفان درباره ارائه روش‌ها و موضوعات عینی و حقیقی، با بن‌مایه‌های شبه‌اساطیری پیوند می‌یابد. این بن‌مایه‌ها، ذیل مباحث تعلیل‌های شبه‌اسطوره‌ای، تبدیل و وحدت اسطوره‌ای، تکرار اسطوره‌ای و تقابل اسطوره‌ای بازنمایی شده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
قرآن کریم
احمدی خاوه، احسان و سمیه شاه‌حسینی (1392) رؤیا، قلمرو نامرئی ذهن، تهران: علمی و فرهنگی.
اشکواری، محمدجعفر (1392) «عجایب‌نگاری ابن‌فقیه در کتاب البلدان»، فصلنامه تاریخ اسلام، سال چهاردهم، شماره 4: 75-100.
اشکواری، محمدجعفر، سید جمال موسوی و مسعود صادقی (1396) «عجایب‌نگاری در تمدن اسلامی: خاستگاه و دوره‌بندی»، مطالعات تاریخ اسلام، سال نهم، شماره 33: 29-51.
الیاده، میرچا (1384) اسطوره بازگشت جاودانه، ترجمه بهمن سرکاراتی، چاپ دوم، تهران: طهوری.
براتی، پرویز (1388) روایت، شکل و ساختار فانتزی عجایب‌نامه‌ها، تهران: افکار.
بلعمی، ابوعلی (1353) تاریخ بلعمی، تصحیح ملک الشعرا بهار، به‌کوشش محمد پروین گنابادی، چاپ دوم، تهران: زوار.
بهار، مهرداد (1376) پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ دوم، تهران: آگه.
پیشاوری (بی‌تا) نگارستان عجایب و غرایب، به تصحیح حاجی محمد رمضانی، با مقدمه محیط طباطبایی، تهران: کتابفروشی ادبیه ناصرخسرو.
جمالی یزدی، ابوبکر مطهر (1346) فرخ‌نامه، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
جوهری نیشابوری، محمدبن‌ابی‌البرکات (1383) جواهرنامه نظامی، به کوشش ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب.
حری، ابوالفضل (1381) «وهمناک در ادبیات کهن»، پژوهش زبا‌ن‌های خارجی، شماره 12: 1-17.
حری، ابوالفضل (1393) کلک خیال‌انگیز: بوطیقای ادبیات وهمناک، کرامات و معجزات، تهران: نی.
دانش‌پژوه، محمدتقی (1359) «داستان ترجمه دو تألیف زکریای قزوینی»، مجله آینده، سال ششم، شماره 5 و 6: 419-426.
دنیسری، شمس‌الدین محمدبن‌امین‌الدین ایوب (1387) نوادر التبادر لتحفه البهادر، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
دریابندری، نجف (1379) افسانه اسطوره، تهران: کارنامه.
سلطانی، اکرم (1385) «بحثی پیرامون عجایب‌نامه‌ها و نظایر آن؛ معرفی غرایب الدنیا و عجایب الاعلی شیخ آذری طوسی»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، دوره پنجاه و هفتم، شماره 178: 131-149.
شایگان، داریوش (1391) بینش اساطیری، تهران: اساطیر.
شهمردان‌بن‌ابی‌الخیر (1362) نزهت‌نامه علائی، تصحیح فرهنگ جهانپور، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
طبری، محمدبن‌ایوب (1391) تحفه الغرائب، به تصحیح جلال متینی، تهران: کتابخانه مجلس.
طوسی، محمدبن‌محمودبن‌احمد (1391) عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران: توس.
علایی، سیروس (1372) «جهان‌نمای قزوینی»، مجله ایرانشناسی، سال پنجم، شماره 19: 526-536.
غرویان، مینا (1390) «اسرار کیمیاگری، اسیر در زندان تاریخ مدرن: نگاهی اجمالی به کتاب ساختارها و منشأ کیمیاگری اثر میرچا الیاده»، کتاب ماه دین، شماره 167: 17-21.
فرنبغ دادگی (1395) بندهش، برگردان مهرداد بهار، چاپ پنجم، تهران: توس.
فزونی استرآبادی، میرمحمدهاشم (1328) بحیره، چاپ سنگی عصر احمدشاه قاجار، تهران: مطبعه میرزا امان‌الله.
قزوینی، زکریابن‌محمد (1361) عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، تصحیح و مقابله نصرالله سبوحی، تهران: کتابخانه مرکزی.
کاسیرر، ارنست (1394) زبان و اسطوره، ترجمه محسن ثلاثی، چاپ سوم، تهران: مروارید.
گلسرخی، ایرج (1377) تاریخ جادوگری، تهران: علم.
مشکور، محمدجواد (1377) خلاصه ادیان در تاریخ دین‌های بزرگ، چاپ ششم، تهران: شرق.
مهری، فاطمه (1393) بررسی جایگاه عجایب در نظام دانش‌های کهن برپایه ادب فارسی، رساله دکتری، دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
نصر، سیدحسین (1384) علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران: علمی و فرهنگی.
هینلز، جان راسل (1391) شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، چاپ شانزدهم، تهران: چشمه.
یونگ، کارل گوستاو (1390) روان‌شناسی و کیمیاگری، ترجمه پروین فرامرزی، چاپ دوم، مشهد: به‌نشر، آستان قدس رضوی.
احمدی خاوه، احسان و سمیه شاه‌حسینی (1392) رؤیا، قلمرو نامرئی ذهن، تهران: علمی و فرهنگی.
اشکواری، محمدجعفر (1392) «عجایب‌نگاری ابن‌فقیه در کتاب البلدان»، فصلنامه تاریخ اسلام، سال چهاردهم، شماره 4: 75-100.
اشکواری، محمدجعفر، سید جمال موسوی و مسعود صادقی (1396) «عجایب‌نگاری در تمدن اسلامی: خاستگاه و دوره‌بندی»، مطالعات تاریخ اسلام، سال نهم، شماره 33: 29-51.
الیاده، میرچا (1384) اسطوره بازگشت جاودانه، ترجمه بهمن سرکاراتی، چاپ دوم، تهران: طهوری.
براتی، پرویز (1388) روایت، شکل و ساختار فانتزی عجایب‌نامه‌ها، تهران: افکار.
بلعمی، ابوعلی (1353) تاریخ بلعمی، تصحیح ملک الشعرا بهار، به‌کوشش محمد پروین گنابادی، چاپ دوم، تهران: زوار.
بهار، مهرداد (1376) پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ دوم، تهران: آگه.
پیشاوری (بی‌تا) نگارستان عجایب و غرایب، به تصحیح حاجی محمد رمضانی، با مقدمه محیط طباطبایی، تهران: کتابفروشی ادبیه ناصرخسرو.
جمالی یزدی، ابوبکر مطهر (1346) فرخ‌نامه، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
جوهری نیشابوری، محمدبن‌ابی‌البرکات (1383) جواهرنامه نظامی، به کوشش ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب.
حری، ابوالفضل (1381) «وهمناک در ادبیات کهن»، پژوهش زبا‌ن‌های خارجی، شماره 12: 1-17.
حری، ابوالفضل (1393) کلک خیال‌انگیز: بوطیقای ادبیات وهمناک، کرامات و معجزات، تهران: نی.
دانش‌پژوه، محمدتقی (1359) «داستان ترجمه دو تألیف زکریای قزوینی»، مجله آینده، سال ششم، شماره 5 و 6: 419-426.
دنیسری، شمس‌الدین محمدبن‌امین‌الدین ایوب (1387) نوادر التبادر لتحفه البهادر، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
دریابندری، نجف (1379) افسانه اسطوره، تهران: کارنامه.
سلطانی، اکرم (1385) «بحثی پیرامون عجایب‌نامه‌ها و نظایر آن؛ معرفی غرایب الدنیا و عجایب الاعلی شیخ آذری طوسی»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، دوره پنجاه و هفتم، شماره 178: 131-149.
شایگان، داریوش (1391) بینش اساطیری، تهران: اساطیر.
شهمردان‌بن‌ابی‌الخیر (1362) نزهت‌نامه علائی، تصحیح فرهنگ جهانپور، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
طبری، محمدبن‌ایوب (1391) تحفه الغرائب، به تصحیح جلال متینی، تهران: کتابخانه مجلس.
طوسی، محمدبن‌محمودبن‌احمد (1391) عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران: توس.
علایی، سیروس (1372) «جهان‌نمای قزوینی»، مجله ایرانشناسی، سال پنجم، شماره 19: 526-536.
غرویان، مینا (1390) «اسرار کیمیاگری، اسیر در زندان تاریخ مدرن: نگاهی اجمالی به کتاب ساختارها و منشأ کیمیاگری اثر میرچا الیاده»، کتاب ماه دین، شماره 167: 17-21.
فرنبغ دادگی (1395) بندهش، برگردان مهرداد بهار، چاپ پنجم، تهران: توس.
فزونی استرآبادی، میرمحمدهاشم (1328) بحیره، چاپ سنگی عصر احمدشاه قاجار، تهران: مطبعه میرزا امان‌الله.
قزوینی، زکریابن‌محمد (1361) عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، تصحیح و مقابله نصرالله سبوحی، تهران: کتابخانه مرکزی.
کاسیرر، ارنست (1394) زبان و اسطوره، ترجمه محسن ثلاثی، چاپ سوم، تهران: مروارید.
گلسرخی، ایرج (1377) تاریخ جادوگری، تهران: علم.
مشکور، محمدجواد (1377) خلاصه ادیان در تاریخ دین‌های بزرگ، چاپ ششم، تهران: شرق.
مهری، فاطمه (1393) بررسی جایگاه عجایب در نظام دانش‌های کهن برپایه ادب فارسی، رساله دکتری، دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
نصر، سیدحسین (1384) علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران: علمی و فرهنگی.
هینلز، جان راسل (1391) شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، چاپ شانزدهم، تهران: چشمه.
یونگ، کارل گوستاو (1390) روان‌شناسی و کیمیاگری، ترجمه پروین فرامرزی، چاپ دوم، مشهد: به‌نشر، آستان قدس رضوی.
