تبیین و تحلیل بنمایههای اساطیری در قصه «درخت زندگی»
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه جهرم، جهرم، ایران.
چکیده
بررسی دقیق و سنجیدۀ قصهها میتواند درک درستی از باورها، اندیشهها، شیوه زندگی، توتم‌ها، اسطورهها و کهنالگوهای یک قوم در اختیار پژوهشگر بگذارد. یکی از این قصهها ـ که تاکنون در هیچ منبع مکتوبی ثبت نشده ـ قصه «درخت زندگی» است که در منطقه کوهمرهسرخی فارس رایج است. این قصه بهگونهای با بنمایههای اساطیری درآمیخته است که تعیین مرز دقیق میان قصه و اسطوره در آن بسیار دشوار است. هدف نگارنده، بررسی این بنمایهها در قصه «درخت زندگی» است. برای انجام این کار، نخست بهشیوه میدانی، قصه از راویان متعدد ثبت و ضبط شده و سپس به شیوه توصیفی ـ تحلیلی به بررسی بنمایههای اساطیری پرداخته شده است. یافتههای پژوهش نشان میدهد که چند بنمایه اصلی، محورهای اساسی قصه را تشکیل میدهند: 1. قهرمان قصه، عوامل زایش ـ گاو، دختر، ابرهای بارانزا را از چنگ نیروهای شر ـ دیوان نجات میدهد و طراوت و سرسبزی را به جهان بازمیگرداند. 2. قهرمان و همراهانش از ششخان برای بازگشت به خانه میگذرند. 3. قهرمان قصه بهسوی درخت زندگی ـ درخت انار که در مرکز و محور عالم قرار دارد حرکت میکند و پس از زندانی کردن نگهبان درخت، از میوه درخت میچیند. 4. درخت انار و درخت انجیر بهمنزلۀ نمادهای باروری در قصه مطرح میشوند. اسطوره باروری و تلاش قهرمان برای رسیدن به میوه بارورکننده، یکی از محورهای اصلی داستان است. 5. ایزد سروش با عنوان «سروشی غیبی» در نقش هدایتگر و راهنمای قهرمان قصه ظاهر میشود.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
- آیدنلو، سجاد(1388). «هفت خان پهلوان». نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. ش 22. صص 1-27.
- اسماعیل‌پور، ابوالقاسم(1387). اسطورۀ آفرینش در آیین مانی. تهران: کاروان.
- الیاده، میرچا(1389). رساله در تاریخ ادیان. تهران: سروش.
- انصاری زهرا و همکاران(1393). «بررسی و طبقه‌بندی انگارة اساطیری درخت- مرد در قصه‌های عامیانة هرمزگان». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س 10، ش 36، صص 35-65.
- برن، لوسیا و همکاران(1384). جهان اسطورهها. ترجمة عباس مخبر. تهران: مرکز.
- بهار، مهرداد(1384). از اسطوره تا تاریخ. تهران: چشمه.
- پرون، استیوارد(1381). اساطیر رم. ترجمة باجلان فرخی. تهران: اساطیر.
- پورخالقی چترودی، مهدخت(1380). درخت زندگی و ارزش فرهنگی و نمادین آن در باورها. نشریۀ مطالعات ایرانی. ش 1. صص 89-126.
- تواضعی، رسول(1373). «نقش و تأثیر عدد هفت در شاهنامه فردوسی». نشریة ادبستان، ش 52، صص 40-47.
- جلالی نایینی، سید محمد رضا(1372). تحقیق و ترجمه و مقدمه گزیدة سروده‌های ریگ‌ودا. تهران: نقره.
- چالاک، سارا(1397). «ایزدبانوان اساطیری در قصه‌های عامیانه». فصلنامة پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش چهل و نهم، صص 49-70.
- حیدری، مرتضی(1396). «تبیین و تحلیل بنمایههای اساطیری در ساختار قصة ماه‌پیشانی». نشریة فنون ادبی، س 9، ش1، صص 143-160.
- دادگی، فرنبغ(1389). بندهش. به کوشش مهرداد بهار. تهران: توس.
- دوبوکور، مونیک(1376). رمزهای زندة جان. ترجمة جلال ستاری. تهران: مرکز.
- دوستخواه، جلیل(1380). حماسة ایران، یادمانی از فراسوی هزاره‌ها. تهران: آگه.
- راشد محصل، محمد تقی(1382). سروش یسن. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- راماین(1350). به کوشش عبدالودود اظهر دهلوی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- رضی، هاشم(1346). فرهنگ نام‌های اوستا. تهران: فروهر.
- روح الامینی، محمود(1361). «عدد هفت در اساطیر و ادیان». نشریة چیستا، ش 8، صص 1009-1013.
- سجادی راد، سید کریم و صدیقه سجادی راد(1390). «بررسی تطبیقی اسطورة گاو در اساطیر مختلف». نشریة مطالعات ادبیات تطبیقی. س پنجم. ش 19. صص 29-44.
- سرکاراتی، بهمن(1385). سایه‌های شکار شده. تهران: طهوری.
- سعیدی، سهراب(1386). افسانه‌های هرمزگان. قم: سلسال.
- سیپک، ییری(1384). ادبیات فولکلور ایران. ترجمة محمد اخگری. تهران: سروش.
- شایست نشایست(1390). آوانویسی و برگردان کتایون مزداپور. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- شوالیه، ژان و آلن گربران(1378). فرهنگ نمادها. ج2. ترجمة سودابه فضایلی. تهران: جیحون.
- شهریارنامه(1377). به کوشش غلامحسین بیگدلی. تهران: پیک فرهنگ.
- صبحی مهتدی، فضل‌الله(1387). قصه‌های صبحی. تهران: معین.
- طاهری، صدرالدین و زهره سلطان‌مرادی(1390). «گیاه زندگی در ایران، میان‌رودان و مصر باستان». نشریة هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی. ش 54. صص 95-107.
- فردوسی، ابوالقاسم(1394). شاهنامه. ج 1. پیرایش جلال خالقی مطلق. تهران: سخن.
- ــــــــــــــــ(1394). شاهنامه. ج 3. پیرایش جلال خالقی مطلق. تهران: سخن.
- فروید، زیگموند(1363). توتم و تابو. ترجمة ایرج باقربور. تهران: مرکز.
- فریزر، جیمز جورج(1387). شاخة زرّین. ترجمة کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.
- قتالی، عبدالجلیل(1389). هفتاد افسانه از افسانه‌های بندر خمیر. شیراز: ایلاف.
- قصه‌های مشدی گلین خانم(1388). گردآوری الول ساتن. تهران: مرکز.
- کزازی، میرجلال الدین(1371). نامة باستان. تهران: سمت.
کوشش، رحیم و امیررضا کفاشی(1390). «بررسی تطبیقی نمادینگی عناصر طبیعت در شاهنامه». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. س7. ش 24. صص 129-156.
- گات‌ها(1378). به کوشش ایراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.
- گریمال، پی‌یر(1367). فرهنگ اساطیر یونان و روم. ترجمة احمد بهمنش. تهران: امیرکبیر.
- گیلگمش(1389). برگردان احمد شاملو. تهران: چشمه.
- مادح، قاسم(1380). جهانگیرنامه. به کوشش ضیاء الدّین سجادی. تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی.
- مارزلف، اولریش(1391). طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی. ترجمة کیکاووس جهانداری. تهران: سروش.
- محجوب، محمدجعفر(1371). آفرین فردوسی. تهران: مروارید.
- محسنی، مرتضی و مریم ولی‌زاده(1390). «بنمایههای توتیسم در قصه‌های عامیانة ایران». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س7، ش 23.
- مزداپور، کتایون(1378). داستان گرشاسب، تهمورس و جمشید، گل‌شاه و متن‌های دیگر(بررسی دست‌نویس م. او 29). آوانویسی و برگردان از متن پهلوی. تهران: آگاه.
- مظفریان، فرزانه(1391). «اسطوره و قصه‌های عامیانه». نشریه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. ش 22، صص 213-247.
- وارنر، رکس(1389). دانشنامه اساطیر جهان. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اسطوره.
- والی، زهره(1379). هفت در قلمرو فرهنگ بشری. تهران: اساطیر.
- ویسپرد(1381). به کوشش ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.
- هومر(1370). ایلیاد. ترجمة سعید نفیسی. تهران: علمی و فرهنگی.
- یاحقی، محمد جعفر(1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
- یسنا(1377). به کوشش ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.
- یشت‌ها(1377). به کوشش ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.
- یونگ، کارل گوستاو(1378). انسان و سمبل‌هایش. ترجمة محمود سلطانیه. تهران: جام.
- اسماعیل‌پور، ابوالقاسم(1387). اسطورۀ آفرینش در آیین مانی. تهران: کاروان.
- الیاده، میرچا(1389). رساله در تاریخ ادیان. تهران: سروش.
- انصاری زهرا و همکاران(1393). «بررسی و طبقه‌بندی انگارة اساطیری درخت- مرد در قصه‌های عامیانة هرمزگان». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س 10، ش 36، صص 35-65.
- برن، لوسیا و همکاران(1384). جهان اسطورهها. ترجمة عباس مخبر. تهران: مرکز.
- بهار، مهرداد(1384). از اسطوره تا تاریخ. تهران: چشمه.
- پرون، استیوارد(1381). اساطیر رم. ترجمة باجلان فرخی. تهران: اساطیر.
- پورخالقی چترودی، مهدخت(1380). درخت زندگی و ارزش فرهنگی و نمادین آن در باورها. نشریۀ مطالعات ایرانی. ش 1. صص 89-126.
- تواضعی، رسول(1373). «نقش و تأثیر عدد هفت در شاهنامه فردوسی». نشریة ادبستان، ش 52، صص 40-47.
- جلالی نایینی، سید محمد رضا(1372). تحقیق و ترجمه و مقدمه گزیدة سروده‌های ریگ‌ودا. تهران: نقره.
- چالاک، سارا(1397). «ایزدبانوان اساطیری در قصه‌های عامیانه». فصلنامة پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش چهل و نهم، صص 49-70.
- حیدری، مرتضی(1396). «تبیین و تحلیل بنمایههای اساطیری در ساختار قصة ماه‌پیشانی». نشریة فنون ادبی، س 9، ش1، صص 143-160.
- دادگی، فرنبغ(1389). بندهش. به کوشش مهرداد بهار. تهران: توس.
- دوبوکور، مونیک(1376). رمزهای زندة جان. ترجمة جلال ستاری. تهران: مرکز.
- دوستخواه، جلیل(1380). حماسة ایران، یادمانی از فراسوی هزاره‌ها. تهران: آگه.
- راشد محصل، محمد تقی(1382). سروش یسن. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- راماین(1350). به کوشش عبدالودود اظهر دهلوی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- رضی، هاشم(1346). فرهنگ نام‌های اوستا. تهران: فروهر.
- روح الامینی، محمود(1361). «عدد هفت در اساطیر و ادیان». نشریة چیستا، ش 8، صص 1009-1013.
- سجادی راد، سید کریم و صدیقه سجادی راد(1390). «بررسی تطبیقی اسطورة گاو در اساطیر مختلف». نشریة مطالعات ادبیات تطبیقی. س پنجم. ش 19. صص 29-44.
- سرکاراتی، بهمن(1385). سایه‌های شکار شده. تهران: طهوری.
- سعیدی، سهراب(1386). افسانه‌های هرمزگان. قم: سلسال.
- سیپک، ییری(1384). ادبیات فولکلور ایران. ترجمة محمد اخگری. تهران: سروش.
- شایست نشایست(1390). آوانویسی و برگردان کتایون مزداپور. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- شوالیه، ژان و آلن گربران(1378). فرهنگ نمادها. ج2. ترجمة سودابه فضایلی. تهران: جیحون.
- شهریارنامه(1377). به کوشش غلامحسین بیگدلی. تهران: پیک فرهنگ.
- صبحی مهتدی، فضل‌الله(1387). قصه‌های صبحی. تهران: معین.
- طاهری، صدرالدین و زهره سلطان‌مرادی(1390). «گیاه زندگی در ایران، میان‌رودان و مصر باستان». نشریة هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی. ش 54. صص 95-107.
- فردوسی، ابوالقاسم(1394). شاهنامه. ج 1. پیرایش جلال خالقی مطلق. تهران: سخن.
- ــــــــــــــــ(1394). شاهنامه. ج 3. پیرایش جلال خالقی مطلق. تهران: سخن.
- فروید، زیگموند(1363). توتم و تابو. ترجمة ایرج باقربور. تهران: مرکز.
- فریزر، جیمز جورج(1387). شاخة زرّین. ترجمة کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.
- قتالی، عبدالجلیل(1389). هفتاد افسانه از افسانه‌های بندر خمیر. شیراز: ایلاف.
- قصه‌های مشدی گلین خانم(1388). گردآوری الول ساتن. تهران: مرکز.
- کزازی، میرجلال الدین(1371). نامة باستان. تهران: سمت.
کوشش، رحیم و امیررضا کفاشی(1390). «بررسی تطبیقی نمادینگی عناصر طبیعت در شاهنامه». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. س7. ش 24. صص 129-156.
- گات‌ها(1378). به کوشش ایراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.
- گریمال، پی‌یر(1367). فرهنگ اساطیر یونان و روم. ترجمة احمد بهمنش. تهران: امیرکبیر.
- گیلگمش(1389). برگردان احمد شاملو. تهران: چشمه.
- مادح، قاسم(1380). جهانگیرنامه. به کوشش ضیاء الدّین سجادی. تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی.
- مارزلف، اولریش(1391). طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی. ترجمة کیکاووس جهانداری. تهران: سروش.
- محجوب، محمدجعفر(1371). آفرین فردوسی. تهران: مروارید.
- محسنی، مرتضی و مریم ولی‌زاده(1390). «بنمایههای توتیسم در قصه‌های عامیانة ایران». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س7، ش 23.
- مزداپور، کتایون(1378). داستان گرشاسب، تهمورس و جمشید، گل‌شاه و متن‌های دیگر(بررسی دست‌نویس م. او 29). آوانویسی و برگردان از متن پهلوی. تهران: آگاه.
- مظفریان، فرزانه(1391). «اسطوره و قصه‌های عامیانه». نشریه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. ش 22، صص 213-247.
- وارنر، رکس(1389). دانشنامه اساطیر جهان. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اسطوره.
- والی، زهره(1379). هفت در قلمرو فرهنگ بشری. تهران: اساطیر.
- ویسپرد(1381). به کوشش ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.
- هومر(1370). ایلیاد. ترجمة سعید نفیسی. تهران: علمی و فرهنگی.
- یاحقی، محمد جعفر(1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
- یسنا(1377). به کوشش ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.
- یشت‌ها(1377). به کوشش ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.
- یونگ، کارل گوستاو(1378). انسان و سمبل‌هایش. ترجمة محمود سلطانیه. تهران: جام.
