مقایسۀ دو روایت از افسانۀ نبرد با ایزد در اسطورۀ «مهر» و عهد عتیق
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
دانشگاه بیرجند
چکیده
یکی از افسانههایی که حول اسطورۀ «میترا» شکل گرفته، نبرد او با ایزد خورشید در شب میلاد است. در فصل سیودوم سفر پیدایش عهد عتیق نیز افسانهای از نبرد یعقوب با الوهیم (ایزد) نقل شده است که از نظر سبک، مضمون و ویژگیهای نسبت دادهشده به خداوند، قطعاً به عهد عتیق تعلق ندارد؛ اما از نظر عناصر روایت، شباهت بسیاری با روایت «آیین مهر» دارد. برخی از این عناصر مشترک عبارتاند از: مبارزه با ایزد، شب (آغاز نبرد)، آب، خورشید و صبح (پایان نبرد). مهم‌ترین عنصر اساطیری مشترک در این دو روایت، اعطای فره (برکت) است. با این تفاوت که در برشیت، الوهیم برکت را به یعقوب اعطا می‌کند و در روایت
افسانهای «میترا»، مهر پرتوهای نور و فرمانروایی آسمان را به خورشید عطا می‌کند. در این مقاله به بررسی عناصر مشترک و تفاوتهای این دو روایت خواهیم پرداخت. بهعلاوه، با توجه به اینکه چنین روایاتی نمیتواند محصول یک آیین توحیدی باشد، احتمال تأثیرپذیری از
آیینهای همجوار، دور از ذهن نیست. لذا، در این مقاله تماس فرهنگی میان آیین میترا و یهود نیز از نظر تاریخی و جغرافیایی بهصورت مختصر بررسی شده است.
افسانهای «میترا»، مهر پرتوهای نور و فرمانروایی آسمان را به خورشید عطا می‌کند. در این مقاله به بررسی عناصر مشترک و تفاوتهای این دو روایت خواهیم پرداخت. بهعلاوه، با توجه به اینکه چنین روایاتی نمیتواند محصول یک آیین توحیدی باشد، احتمال تأثیرپذیری از
آیینهای همجوار، دور از ذهن نیست. لذا، در این مقاله تماس فرهنگی میان آیین میترا و یهود نیز از نظر تاریخی و جغرافیایی بهصورت مختصر بررسی شده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
1. آبادی باویل، محمد (1350)، آیین‌ها در شاهنامه فردوسی، تبریز: دانشگاه تبریز
2. آسموسن، جی. پی. (1372)، «آیین میترا (مهر)»، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، کلک، آذر و دی، شمارۀ 45 و 46، صص 44- 50.
3. آموزگار، ژاله (1381)، تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت
4. اپستاین، ایزودور (1385)، یهودیت: بررسی تاریخی، ترجمه بهزاد سالکی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
5. اسماعیل‌پور، ابوالقاسم و گلشن اسماعیل‌پور (1393)، «نقش خدایان ایلامی در شکل‌گیری تثلیث ایزدی هرمزد- میترا- آناهیتا»، جستارهای ادبی، پاییز، شمارۀ 186، صص 17- 28.
6. اشتروم، هارالد (1389)، «آیین میترا»، ترجمه وحید فریدی، کتاب ماه دین، فروردین، شمارۀ 150، صص 20- 23.
7. اوشیدری، جهانگیر (1389)، دانشنامۀ مزدیسنا، تهران: مرکز.
8. اولانسی، دیوید (1387)، پژوهشی نو در میتراپرستی، ترجمه و تحقیق مریم امینی، تهران: نشر چشمه
9. ایموتو، یه ایجی (1369)، «جشن فرارسیدن خزان در ایران و ژاپن»، ترجمه هاشم رجب‌زاده، ایرانشناسی، زمستان، شمارۀ 8، صص 788- 795.
10. بابایی، احمد علی (1394)، برگزیده تفسیر نمونه، زیر نظر ناصر مکارم شیرازی، قم: دارالکتب الاسلامیه.
11. بن‌ونیست، امیل (1386)، دین ایرانی، بر پایۀ متن‌های معتبر یونانی، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تهران: نشر قطره
12. بهار، مهرداد (1375)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه.
13. بیرونی، ابوریحان (1352)، آثارالباقیه عن القرون الخالیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت،
14. پاتای، رافائل، (1393ب)، «اسلام عامیانه»، ترجمه ابراهیم موسی‌پور، در مقدمه‌ای بر پژوهش دین عامیانه، تهران: جوانه توس، صص 107- 115.
15. پیاده‌کوهسار، ابوالقاسم (1389)، «نقاط تأثیرگذاری باورهای ایرانی بر دین یهود از مسیر مکاشفه‌گرایی»، نیمسال نامۀ تخصصیِ پژوهشنامۀ ادیا ن سال چهارم، شمارۀ هفتم، بهار و تابستان
16. تاراپولوالا (1387)، «آیین میترا»، ترجمۀ فرشید نادری، تاریخ‌پژوهی، پاییز و زمستان، شماره 36 و 37، صص 181- 190.
17. جعفری دهقی، محمود و سمیه مشایخ (1390)، «خلقت آدم در اسطورۀ آفرینش مانوی (بررسی فصل 64 کفالایای قبطی)»، ادب فارسی، دوره 1، 7و8، زمستان 1390، صص 121- 132.
18. جنولی، گراردو (1382)، «آیین میترا»، ترجمه علیرضا شجاعی، هفت آسمان، پاییز، شمارۀ 19، صص 95- 102.
19. حسینی، رضا (1393)، «هلنیزم و تأثیر آن بر فرهنگ یهودی»، سال سوم شماره 4 پاییز و زمستان، صص. 116-99
20. حمید، حمید (1376)، «تأثیرات اسماعیلی بر تفکرات موسی بن میمون یهودی»، ایرانشناسی، شماره 34، سال 9، تابستان، صص. 303-285
21. دوستخواه، جلیل (1388)، اوستا، کهن‌ترین سرودهای ایرانیان، تهران: مروارید.
22. راسل، جیمز (1379)، «رازوری و دانش نهانی در آیین زرتشت»، در رازوری در آیین زرتشت (عرفان زرتشتی)، ترجمۀ شیوا کاویانی، تهران: ققنوس.
23. ربیع‌زاده، علی (1386)، «از مهر تا مسیح»، چیستا، مهر، شمارۀ 241، صص 39- 42.
24. رضی، هاشم (1342)، تاریخ ادیان، تهران: انتشارات کاوه.
25. ــــــــــــ (1382)، آیین مهر: پژوهش‌هایی در تاریخ آیین رازآمیز میترایی در شرق و غرب، تهران: بهجت.
26. شبلی، احمد (1986)، مقارنه الادیان (یهودیه)، القاهره: مکتبه النهضه المصریه.
27. شولم، گرشوم (1378)، جریان‌های بزرگ در عرفان یهودی، ترجمه فریدالدین رادمهر، تهران: نیلوفر.
28. شیرزادی، مهدی (1383)، و اینک اسرائیل، تهران، مؤسسه فرهنگی پیوند با امام.
29. ضابطی جهرمی، احمد (1389)، پژوهش‌هایی در شناخت هنر ایران، تهران: نی.
30. قائمی، فرزاد (1391)، «اسطورۀ نبرد مهر و گاو نخستین و ارتباط آن با ابزار نمادین گرز گاوسر»، ادب‌پژوهی، شمارۀ 21، پاییز، صص89- 110.
31. کومن، فرانتس (1367)، «رازهای میترا»، ترجمۀ فریبا مقدم، چیستا، آذر و دی، شمارۀ 53 و 54، صص 190- 194
32. ـــــــــــــــ (1380)، آیین پر رمز و راز میترایی، ترجمه و پژوهش هاشم رضی، تهران: بهجت.
33. ـــــــــــــــ (1386)، دین مهری، ترجمه احمد آجودانی، تهران: نشر ثالث.
34. گارودی، روژه (1375)، تاریخ یک ارتداد، مترجم مجید شریف، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
35. گرشویچ، ایلیا (1396)، آموزه و آیین زردشت، ترجمۀ منیژه اذکایی و جواد دانش‌آرا، تهران: ثالث.
36. لارو، جرالد (1394)، عهد عتیق؛ قصۀ زندگی و باور یک قوم، 3جلد، ترجمۀ اصغر رستگار، تهران: مؤسسۀ انتشارات نگاه
37. لانگ، چارلز، هـ.، (1393)، «دین عامیانه»، ترجمه ابراهیم موسی‌پور، در مقدمه‌ای بر پژوهش دین عامیانه، تهران: جوانه توس، صص 43- 19.
38. مایلز، جک (1395)، «هماورد کشتی یعقوب که بود؟»، در خاندان ابراهیم، گزینش و ویرایش هرشل شنکس، ترجمۀ روح الله شفیعی، تهران: نشر نی.
39. مبلغی آبادانی (بی‌تا)، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، 2 جلد، تهران: حر.
40. مرکلباخ، راینهولد (1394)، میترا، آیین و تاریخ، ترجمۀ توفیق گلی‌زاده، مترجم همکار: ملیحه کرباسیان، تهران: نشر اختران.
41. مقدم، محمد (2537ش.ش)، جستار دربارۀ مهر و ناهید، انتشارات مرکز ایرانی مطالعۀ فرهنگ‌ها
42. نیبرگ، هنریک ساموئل (1359)، دین‌های ایران باستان، ترجمۀ سیف الدین نجم آبادی، تهران: مرکز ایرانی مطالعۀ فرهنگ‌ها.
43. ورمازرن، مارتین (1387)، آیین میترا، ترجمۀ یزرگ نادرزاده، تهران: چشمه.
44. ویدن‌گرن، گئو (1395)، جانمایۀ ایرانی (از آغاز تا ظهور اسلام)، ترجمۀ شهناز نصراللهی، آبادان: پرسش
45. هوک، هنری ساموئل (بی‌تا)، اساطیر خاورمیانه، ترجمۀ علی اصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور، تهران: روشنگران.
46. الیاده، میرچا (1376(، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش
47. Ahmadpour, Iran and Jasem Manouchehri (2014), "Sport and physical Education in Mithra (Mitra) Religion and their Relations with Roman-Persian Wars", Advances in Environmental Biology, 8(21) October, Pages: 422-428.
48. Albright, W. F. (1961), “Abram the Hebrew: A New Archaeological Interpretation”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research (BASOR), No. 163, pp. 36-54.
49. Bartholomae. Christian (1904)، AltiranischesWörterbuch، Strassburg.
50. Beck, Roger (1987), "Merkelbach's Mithras", Phoenix, Vol. 41, No. 3 (Autumn, 1987), pp. 296-316
51. Ben-Amos, Dan (1999), “Jewish Folk Literature”, Oral Tradition, 14/1, pp. 140-274
52. Berger. Abraham (1938), “The Literature of Jewish Folklore (Part 1).” Journal of Jewish Bibliography, 1:12-20.
53. Boyce, Mary )1975b), "Mihragan among the Irani Zjoroastrians", MithraicStudies: Proceedings of the First International Congress of MithraicStudies, Volume 1, Editor: John R. Hinnells, Manchester University Press ND, pp. 106-118.
54. Clauss, M. (2001), The Roman Cult of Mithras: The God and His Mysteries, Translated by Richard Gordon, North America, Routledge.
55. Coogan, Michael David (2001), The Oxford History of the Biblical World, Oxford University Press.
56. Cornfeld, G. (1961), Adam to Daniel, New York: Macmillan Company
57. E. F. Campbell (1960), “The Amarna Letters and the Amarna Period”, BA XXIII.
58. Ellens, J. Harold; Rollins, Wayne G., eds. (2004). Psychology and the Bible: From Genesis to apocalyptic vision (illustrated ed.). Greenwood Publishing Group.
59. Gordon, Cyrus (1953), “The Patriarchal Age”, Journal of Bible and Religion, XXI, pp. 238-243.
60. Gray. Louis. Harold، (1929)، The Foundations of theIranian Religions، Bombay.
61. Green, Thomas A, ed. (2001). Martial Arts of the World: An Encyclopedia (illustrated ed.). ABC-CLIO
62. Greenberg, Moshe (1955), The Hab/piru, American Oriental Series, XXXIX, New Haven: American Oriental Society.
63. Hanson, Anthony (2006), The Prophetic Gospel: Study of John and the Old Testament.
64. Howard Schwartz; Elliot K. Ginsburg (2006). Tree of Souls: The Mythology of Judaism(illustrated, reprint, annotated ed.). Oxford University Press
65. MacMillan, J. Douglas (1991). Wrestling with God: Lessons from the life of Jacob. Evangelical Press of Wales.
66. Mary F. Gray (1958), “The Habiru-Hebrew Problem in the Light of Source Material Available at Present”, Hebrew :union: College Annual, XXIX, pp. 135-202.
67. Meillet. Antoine، (1907)، “Le dieu Indo-Iranien Mitra،” JA sér. 10، pp. 143-59.
68. Muddiman, John (2007). The Oxford Bible Commentary, Barton, John; Muddiman, John, eds. (illustrated, reprint, revised ed.). Oxford University Press.
69. Raglan, L. (1956), The Hero, New York: Vintage Books.
70. Rogerson, John (1992), "Wrestling with the Angel: A Study in Historical and Literary Interpretation", in Hermeneutics, the Bible and Literary Criticism, Loades, Ann, McLain, Michael (Eds.), UK, Palgrave Macmillan.
71. Room, Adrian (2006), Placenames of the World, McFarland.
72. Russel, J. R. (1992), "On the Armeno-Iranian Roots of Mithraism", in J. R. Hinnells, ed., Studies on Mithraism, Rome: Bretschneider.
73. Theocharous, Myrto (2012), Lexical dependence and intertextual allusion in the Septuagint of the Twelve Prophets : studies in Hosea, Amos and Micah, New York : T & T Clark.
74. Tremper Longman; David E. Garland (2008). Longman, Tremper; Garland, David E., eds. Genesis-Leviticus (revised ed.). Harper Collins.
2. آسموسن، جی. پی. (1372)، «آیین میترا (مهر)»، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، کلک، آذر و دی، شمارۀ 45 و 46، صص 44- 50.
3. آموزگار، ژاله (1381)، تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت
4. اپستاین، ایزودور (1385)، یهودیت: بررسی تاریخی، ترجمه بهزاد سالکی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
5. اسماعیل‌پور، ابوالقاسم و گلشن اسماعیل‌پور (1393)، «نقش خدایان ایلامی در شکل‌گیری تثلیث ایزدی هرمزد- میترا- آناهیتا»، جستارهای ادبی، پاییز، شمارۀ 186، صص 17- 28.
6. اشتروم، هارالد (1389)، «آیین میترا»، ترجمه وحید فریدی، کتاب ماه دین، فروردین، شمارۀ 150، صص 20- 23.
7. اوشیدری، جهانگیر (1389)، دانشنامۀ مزدیسنا، تهران: مرکز.
8. اولانسی، دیوید (1387)، پژوهشی نو در میتراپرستی، ترجمه و تحقیق مریم امینی، تهران: نشر چشمه
9. ایموتو، یه ایجی (1369)، «جشن فرارسیدن خزان در ایران و ژاپن»، ترجمه هاشم رجب‌زاده، ایرانشناسی، زمستان، شمارۀ 8، صص 788- 795.
10. بابایی، احمد علی (1394)، برگزیده تفسیر نمونه، زیر نظر ناصر مکارم شیرازی، قم: دارالکتب الاسلامیه.
11. بن‌ونیست، امیل (1386)، دین ایرانی، بر پایۀ متن‌های معتبر یونانی، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تهران: نشر قطره
12. بهار، مهرداد (1375)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه.
13. بیرونی، ابوریحان (1352)، آثارالباقیه عن القرون الخالیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت،
14. پاتای، رافائل، (1393ب)، «اسلام عامیانه»، ترجمه ابراهیم موسی‌پور، در مقدمه‌ای بر پژوهش دین عامیانه، تهران: جوانه توس، صص 107- 115.
15. پیاده‌کوهسار، ابوالقاسم (1389)، «نقاط تأثیرگذاری باورهای ایرانی بر دین یهود از مسیر مکاشفه‌گرایی»، نیمسال نامۀ تخصصیِ پژوهشنامۀ ادیا ن سال چهارم، شمارۀ هفتم، بهار و تابستان
16. تاراپولوالا (1387)، «آیین میترا»، ترجمۀ فرشید نادری، تاریخ‌پژوهی، پاییز و زمستان، شماره 36 و 37، صص 181- 190.
17. جعفری دهقی، محمود و سمیه مشایخ (1390)، «خلقت آدم در اسطورۀ آفرینش مانوی (بررسی فصل 64 کفالایای قبطی)»، ادب فارسی، دوره 1، 7و8، زمستان 1390، صص 121- 132.
18. جنولی، گراردو (1382)، «آیین میترا»، ترجمه علیرضا شجاعی، هفت آسمان، پاییز، شمارۀ 19، صص 95- 102.
19. حسینی، رضا (1393)، «هلنیزم و تأثیر آن بر فرهنگ یهودی»، سال سوم شماره 4 پاییز و زمستان، صص. 116-99
20. حمید، حمید (1376)، «تأثیرات اسماعیلی بر تفکرات موسی بن میمون یهودی»، ایرانشناسی، شماره 34، سال 9، تابستان، صص. 303-285
21. دوستخواه، جلیل (1388)، اوستا، کهن‌ترین سرودهای ایرانیان، تهران: مروارید.
22. راسل، جیمز (1379)، «رازوری و دانش نهانی در آیین زرتشت»، در رازوری در آیین زرتشت (عرفان زرتشتی)، ترجمۀ شیوا کاویانی، تهران: ققنوس.
23. ربیع‌زاده، علی (1386)، «از مهر تا مسیح»، چیستا، مهر، شمارۀ 241، صص 39- 42.
24. رضی، هاشم (1342)، تاریخ ادیان، تهران: انتشارات کاوه.
25. ــــــــــــ (1382)، آیین مهر: پژوهش‌هایی در تاریخ آیین رازآمیز میترایی در شرق و غرب، تهران: بهجت.
26. شبلی، احمد (1986)، مقارنه الادیان (یهودیه)، القاهره: مکتبه النهضه المصریه.
27. شولم، گرشوم (1378)، جریان‌های بزرگ در عرفان یهودی، ترجمه فریدالدین رادمهر، تهران: نیلوفر.
28. شیرزادی، مهدی (1383)، و اینک اسرائیل، تهران، مؤسسه فرهنگی پیوند با امام.
29. ضابطی جهرمی، احمد (1389)، پژوهش‌هایی در شناخت هنر ایران، تهران: نی.
30. قائمی، فرزاد (1391)، «اسطورۀ نبرد مهر و گاو نخستین و ارتباط آن با ابزار نمادین گرز گاوسر»، ادب‌پژوهی، شمارۀ 21، پاییز، صص89- 110.
31. کومن، فرانتس (1367)، «رازهای میترا»، ترجمۀ فریبا مقدم، چیستا، آذر و دی، شمارۀ 53 و 54، صص 190- 194
32. ـــــــــــــــ (1380)، آیین پر رمز و راز میترایی، ترجمه و پژوهش هاشم رضی، تهران: بهجت.
33. ـــــــــــــــ (1386)، دین مهری، ترجمه احمد آجودانی، تهران: نشر ثالث.
34. گارودی، روژه (1375)، تاریخ یک ارتداد، مترجم مجید شریف، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
35. گرشویچ، ایلیا (1396)، آموزه و آیین زردشت، ترجمۀ منیژه اذکایی و جواد دانش‌آرا، تهران: ثالث.
36. لارو، جرالد (1394)، عهد عتیق؛ قصۀ زندگی و باور یک قوم، 3جلد، ترجمۀ اصغر رستگار، تهران: مؤسسۀ انتشارات نگاه
37. لانگ، چارلز، هـ.، (1393)، «دین عامیانه»، ترجمه ابراهیم موسی‌پور، در مقدمه‌ای بر پژوهش دین عامیانه، تهران: جوانه توس، صص 43- 19.
38. مایلز، جک (1395)، «هماورد کشتی یعقوب که بود؟»، در خاندان ابراهیم، گزینش و ویرایش هرشل شنکس، ترجمۀ روح الله شفیعی، تهران: نشر نی.
39. مبلغی آبادانی (بی‌تا)، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، 2 جلد، تهران: حر.
40. مرکلباخ، راینهولد (1394)، میترا، آیین و تاریخ، ترجمۀ توفیق گلی‌زاده، مترجم همکار: ملیحه کرباسیان، تهران: نشر اختران.
41. مقدم، محمد (2537ش.ش)، جستار دربارۀ مهر و ناهید، انتشارات مرکز ایرانی مطالعۀ فرهنگ‌ها
42. نیبرگ، هنریک ساموئل (1359)، دین‌های ایران باستان، ترجمۀ سیف الدین نجم آبادی، تهران: مرکز ایرانی مطالعۀ فرهنگ‌ها.
43. ورمازرن، مارتین (1387)، آیین میترا، ترجمۀ یزرگ نادرزاده، تهران: چشمه.
44. ویدن‌گرن، گئو (1395)، جانمایۀ ایرانی (از آغاز تا ظهور اسلام)، ترجمۀ شهناز نصراللهی، آبادان: پرسش
45. هوک، هنری ساموئل (بی‌تا)، اساطیر خاورمیانه، ترجمۀ علی اصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور، تهران: روشنگران.
46. الیاده، میرچا (1376(، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش
47. Ahmadpour, Iran and Jasem Manouchehri (2014), "Sport and physical Education in Mithra (Mitra) Religion and their Relations with Roman-Persian Wars", Advances in Environmental Biology, 8(21) October, Pages: 422-428.
48. Albright, W. F. (1961), “Abram the Hebrew: A New Archaeological Interpretation”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research (BASOR), No. 163, pp. 36-54.
49. Bartholomae. Christian (1904)، AltiranischesWörterbuch، Strassburg.
50. Beck, Roger (1987), "Merkelbach's Mithras", Phoenix, Vol. 41, No. 3 (Autumn, 1987), pp. 296-316
51. Ben-Amos, Dan (1999), “Jewish Folk Literature”, Oral Tradition, 14/1, pp. 140-274
52. Berger. Abraham (1938), “The Literature of Jewish Folklore (Part 1).” Journal of Jewish Bibliography, 1:12-20.
53. Boyce, Mary )1975b), "Mihragan among the Irani Zjoroastrians", MithraicStudies: Proceedings of the First International Congress of MithraicStudies, Volume 1, Editor: John R. Hinnells, Manchester University Press ND, pp. 106-118.
54. Clauss, M. (2001), The Roman Cult of Mithras: The God and His Mysteries, Translated by Richard Gordon, North America, Routledge.
55. Coogan, Michael David (2001), The Oxford History of the Biblical World, Oxford University Press.
56. Cornfeld, G. (1961), Adam to Daniel, New York: Macmillan Company
57. E. F. Campbell (1960), “The Amarna Letters and the Amarna Period”, BA XXIII.
58. Ellens, J. Harold; Rollins, Wayne G., eds. (2004). Psychology and the Bible: From Genesis to apocalyptic vision (illustrated ed.). Greenwood Publishing Group.
59. Gordon, Cyrus (1953), “The Patriarchal Age”, Journal of Bible and Religion, XXI, pp. 238-243.
60. Gray. Louis. Harold، (1929)، The Foundations of theIranian Religions، Bombay.
61. Green, Thomas A, ed. (2001). Martial Arts of the World: An Encyclopedia (illustrated ed.). ABC-CLIO
62. Greenberg, Moshe (1955), The Hab/piru, American Oriental Series, XXXIX, New Haven: American Oriental Society.
63. Hanson, Anthony (2006), The Prophetic Gospel: Study of John and the Old Testament.
64. Howard Schwartz; Elliot K. Ginsburg (2006). Tree of Souls: The Mythology of Judaism(illustrated, reprint, annotated ed.). Oxford University Press
65. MacMillan, J. Douglas (1991). Wrestling with God: Lessons from the life of Jacob. Evangelical Press of Wales.
66. Mary F. Gray (1958), “The Habiru-Hebrew Problem in the Light of Source Material Available at Present”, Hebrew :union: College Annual, XXIX, pp. 135-202.
67. Meillet. Antoine، (1907)، “Le dieu Indo-Iranien Mitra،” JA sér. 10، pp. 143-59.
68. Muddiman, John (2007). The Oxford Bible Commentary, Barton, John; Muddiman, John, eds. (illustrated, reprint, revised ed.). Oxford University Press.
69. Raglan, L. (1956), The Hero, New York: Vintage Books.
70. Rogerson, John (1992), "Wrestling with the Angel: A Study in Historical and Literary Interpretation", in Hermeneutics, the Bible and Literary Criticism, Loades, Ann, McLain, Michael (Eds.), UK, Palgrave Macmillan.
71. Room, Adrian (2006), Placenames of the World, McFarland.
72. Russel, J. R. (1992), "On the Armeno-Iranian Roots of Mithraism", in J. R. Hinnells, ed., Studies on Mithraism, Rome: Bretschneider.
73. Theocharous, Myrto (2012), Lexical dependence and intertextual allusion in the Septuagint of the Twelve Prophets : studies in Hosea, Amos and Micah, New York : T & T Clark.
74. Tremper Longman; David E. Garland (2008). Longman, Tremper; Garland, David E., eds. Genesis-Leviticus (revised ed.). Harper Collins.
