بررسی رابطۀ جنگنامههای محلی فارسی با حماسۀ شاهنامه از منظر گونه‌شناسی
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
هیأت علمی و دانشیار دانشگاه شهید چمران اهواز.
2
هیات علمی بازنشسته دانشگاه شهید جمران اهواز
3
ویراستار علمی دانشنامه فرهتگ مردم
4
دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی
چکیده
سهم قابلتوجهی از اشعار فارسی را گونه ادبی حماسه دربر می‌گیرد. دامنۀ این گونه تا قلمرو ادبیات شفاهی نیز کشیده شده است. جنگنامههای محلی منظومههایی هستند با حال و هوای حماسی که مشخصاً به تأثیر و تقلید از شاهنامه سروده شدهاند. این شعرها در قالب مثنوی و بحر متقارب و گاه در بحر هزج هستند که با روایتی داستانی و توصیف مبالغهآمیز، دلاوریهای فرد یا افرادی تاریخی از یک منطقۀ جغرافیایی را شرح میدهند و تا مدت‌ها پس از سروده‌شدن، میان مردمان آن منطقه مقبولیت دارند، و در اختلافات محلی و طایفه‌ای، کارکردهای تبلیغی دارند. جنگنامهها بستهبه موضوع خود، گاه به جنگ میان سران طوایف و خوانین منطقه و در مواردی به نزاع یک گروه با حکومت مرکزی پرداخته و گاه نبرد گروهی از مردمان منطقه‌ای را با نیروهای بیگانه روایت کرده‌اند. عنصر «جنگ» و بزرگداشت یا خوارداشت شخصیت‌ها و حوادث محلی و منطقه‌ای، پایه و مایه اصلی این شعرها به‌شمار می‌رود. در این مقاله سه جنگنامه محلی جنوب ایران، یعنی جنگنامه رئیسعلی دلواری، جنگنامه حیات‌داود و شبانکاره و جنگنامه بر تابناک لیراوی از جهت سبکی و گونه‌شناختی بررسی شدهاند. این منظومهها با آنکه از سبک زبانی و ادبی شاهنامه و دیگر متون حماسی و همچنین لحن و گفتوگوی آنها تأثیر فراوانی پذیرفته‌اند، اما تفاوت‌های اساسی نیز با گونۀ حماسه دارند؛ مؤلفه‌هایی همچون زمینه اسطوره‌ای، داستانی، پهلوانی، صبغه ملی و خرقعادت در این
سروده‌ها نیست. رنگ ملی ندارند؛ چراکه اهداف آنها در راستای آرمان‌های یک ملت نیست و قهرمانانشان اغلب به‌دنبال رسیدن به آرمانها و اهداف شخصی‌اند؛ بنابرین به باور ما، از منظر گونه‌شناسی این سروده‌ها را باید «شبه‌حماسه» نامید. با این همه جنگنامهها ازمنظر تأثیر شاهنامه بر فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌های قلمرو زبان فارسی و نیز از لحاظ ثبت وقایع و حوادث محلی و بهکارگیری برخی واژگان و اصطلاحات بومی در شعر شایسته توجه و درخور بررسی‌اند.
سروده‌ها نیست. رنگ ملی ندارند؛ چراکه اهداف آنها در راستای آرمان‌های یک ملت نیست و قهرمانانشان اغلب به‌دنبال رسیدن به آرمانها و اهداف شخصی‌اند؛ بنابرین به باور ما، از منظر گونه‌شناسی این سروده‌ها را باید «شبه‌حماسه» نامید. با این همه جنگنامهها ازمنظر تأثیر شاهنامه بر فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌های قلمرو زبان فارسی و نیز از لحاظ ثبت وقایع و حوادث محلی و بهکارگیری برخی واژگان و اصطلاحات بومی در شعر شایسته توجه و درخور بررسی‌اند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
- آموزگار، ژاله (1396) از گذشته‌های ایران: (زبان، اسطوره، فرهنگ)، تهران، انتشارات معین.
- آیدنلو، سجاد (1388) از اسطوره تا حماسه، چاپ دوم، تهران، انتشارات سخن.
- ابتهاج حجتی، محمدامین (1396) جنگنامه و جنگ‌نامه‌سرایی، چاپ اول، بامیان: مرکز گفتمان سیاسی حزب وحدت اسلامی افعانستان.
- جعفری قنواتی، محمد (1396) «جنگنامه نه حماسه»؛ درج در ارج‌نامۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور«اسطورۀ بنیادها»، به کوشش محمد شکری فومنی با همکاری سمیرا نیک‌نوروز و میثم محمدی،تهران، نشر چشمه.
- ---------- (1394) درآمدی بر فولکلور ایران، تهران، نشر جامی.
- خواجوی کرمانی، محمودبن‌علی (1393) سام‌نامه، تهران، میراث مکتوب.
- ----------- (1396) «جنگ‌نامه‌سرایی در ایران»؛ درج در ارج خرد «جشن‌نامه استاد خالقی مطلق»، به کوشش فرهاد اصلانی و معصومه پورتقی، تهران، انتشارات مروارید.
- دوبرو، هِدِر (1392) ژانر (نوع ادبی)، ترجمه فرزانه طاهری، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.
- زرین‌کوب، عبدالحسین (1373) نقد ادبی، تهران، انشتارات امیرکبیر.
- --------------- (1396) ارسطو و فن شعر، چاپ دهم، انتشارات امیرکبیر.
- زیگلر، ایزابل (1368) هنر نویسندگی خلاق، ترجمه خدادا موقر، تهران، نشر پانوس.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1372) »انواع ادبی و شعر فارسی»، رشد و آموزش ادب فارسی، سال هشتم، شماره 33-32، صص 9-4.
- شمیسا، سیروس (1386) انواع ادبی، چاپ دوم، تهران: نشر میترا.
- صرفی، محمدرضا، محمود مدبری، محمدصادق بصیری و حسین نیکنام (1387) «انواع ادبی در حماسه‌های ملی ایران»، پژوهش‌های ادب عرفانی، ش8، صص1-30.
- صفا، ذبیح‌الله (1392) حماسه‌سرایی در ایران، چاپ دهم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
- کزازی، میرجلال‌الدین (1388) رؤیا، حماسه، اسطوره، چاپ پنجم، تهران، نشر مرکز.
- لیراوی، الله‌کرم (1391) شاهنامه‌سرایی و شاهنامه‌خوانی در جنوب ایران، قم، انتشارات آیین.
- مختاری (1397) شهریارنامه، به تصحیح و تحقیق رضا غفوری، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
- مختاری، محمد (1368) حماسه در رمز وراز ملی، تهران، قطره.
- مرادی، رقیه (1384) محمدصالحی در چهار فصل؛ مونوگرافی یک روستا، بوشهر، انتشارات دریانورد.
- مضطر، محمد (1373) حماسه رئیسعلی دلواری، به تصحیح محمد دادفر، چاپ اول، بوشهر: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان بوشهر.
- هایت، گیلبرت (1394) ادبیات و سنت‌های کلاسیک (تأثیر یونان و روم بر ادبیات غرب)، ترجمه محمد کلباسی و مهین دانشور، دوره دو جلدی، تهران، انتشارات آگاه.
- ولک، رنه و وارن، اوستین (1390) نظریه ادبیات، چاپ سوم، ترجمه ضیاء موحد و پرویز مهاجر، تهران، انتشارات نیلوفر.
- www.liravi.mihanblog.com؛ 16 مهر ماه 1398.
- آیدنلو، سجاد (1388) از اسطوره تا حماسه، چاپ دوم، تهران، انتشارات سخن.
- ابتهاج حجتی، محمدامین (1396) جنگنامه و جنگ‌نامه‌سرایی، چاپ اول، بامیان: مرکز گفتمان سیاسی حزب وحدت اسلامی افعانستان.
- جعفری قنواتی، محمد (1396) «جنگنامه نه حماسه»؛ درج در ارج‌نامۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور«اسطورۀ بنیادها»، به کوشش محمد شکری فومنی با همکاری سمیرا نیک‌نوروز و میثم محمدی،تهران، نشر چشمه.
- ---------- (1394) درآمدی بر فولکلور ایران، تهران، نشر جامی.
- خواجوی کرمانی، محمودبن‌علی (1393) سام‌نامه، تهران، میراث مکتوب.
- ----------- (1396) «جنگ‌نامه‌سرایی در ایران»؛ درج در ارج خرد «جشن‌نامه استاد خالقی مطلق»، به کوشش فرهاد اصلانی و معصومه پورتقی، تهران، انتشارات مروارید.
- دوبرو، هِدِر (1392) ژانر (نوع ادبی)، ترجمه فرزانه طاهری، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.
- زرین‌کوب، عبدالحسین (1373) نقد ادبی، تهران، انشتارات امیرکبیر.
- --------------- (1396) ارسطو و فن شعر، چاپ دهم، انتشارات امیرکبیر.
- زیگلر، ایزابل (1368) هنر نویسندگی خلاق، ترجمه خدادا موقر، تهران، نشر پانوس.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1372) »انواع ادبی و شعر فارسی»، رشد و آموزش ادب فارسی، سال هشتم، شماره 33-32، صص 9-4.
- شمیسا، سیروس (1386) انواع ادبی، چاپ دوم، تهران: نشر میترا.
- صرفی، محمدرضا، محمود مدبری، محمدصادق بصیری و حسین نیکنام (1387) «انواع ادبی در حماسه‌های ملی ایران»، پژوهش‌های ادب عرفانی، ش8، صص1-30.
- صفا، ذبیح‌الله (1392) حماسه‌سرایی در ایران، چاپ دهم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
- کزازی، میرجلال‌الدین (1388) رؤیا، حماسه، اسطوره، چاپ پنجم، تهران، نشر مرکز.
- لیراوی، الله‌کرم (1391) شاهنامه‌سرایی و شاهنامه‌خوانی در جنوب ایران، قم، انتشارات آیین.
- مختاری (1397) شهریارنامه، به تصحیح و تحقیق رضا غفوری، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
- مختاری، محمد (1368) حماسه در رمز وراز ملی، تهران، قطره.
- مرادی، رقیه (1384) محمدصالحی در چهار فصل؛ مونوگرافی یک روستا، بوشهر، انتشارات دریانورد.
- مضطر، محمد (1373) حماسه رئیسعلی دلواری، به تصحیح محمد دادفر، چاپ اول، بوشهر: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان بوشهر.
- هایت، گیلبرت (1394) ادبیات و سنت‌های کلاسیک (تأثیر یونان و روم بر ادبیات غرب)، ترجمه محمد کلباسی و مهین دانشور، دوره دو جلدی، تهران، انتشارات آگاه.
- ولک، رنه و وارن، اوستین (1390) نظریه ادبیات، چاپ سوم، ترجمه ضیاء موحد و پرویز مهاجر، تهران، انتشارات نیلوفر.
- www.liravi.mihanblog.com؛ 16 مهر ماه 1398.
