آیین هوربابا، بازماندۀ جشن‌های کهن هیرومبا و سده در میان ایرانیان مسلمان
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
عضو هیات علمی دانشگاه کاشان
چکیده
شب نیمۀ ماه رمضان در نوش‌آباد، آیینی به نام «هوربابا» برگزار می‌شود که در آن کودکان به در منازل اهالی میروند و با خواندن اشعاری عامیانه، یکی از فرزندان صاحبخانه را دعا می‌کنند و هدیه میگیرند. نمونۀ این آیین در بسیاری از مناطق و استان‌های ایران ازجمله ترکمن‌صحرا، یزد، کرمان، سیستان، بوشهر و خوزستان بهچشم می‌خورد. همچنین، در میان زرتشتیان شریف‌آباد، جشن سه‌روزۀ مفصلی بهنام «هیرومبا» شامل جمع‌آوری هیزم، آتش‌افروزی و خواندن اشعار از سوی کودکان و نوجوانان بر در خانه‌های اهالی و دریافت هدیۀ خوراکی برگزار می‌شود. هیرومبا در نام، ساختار کلی، اشعار، محتوای تولد و برکت‌بخشی با محوریت کودکان، مشابهت چشمگیری با هوربابا دارد. آتش نیز ـ که در جشن هیرومبا محوریت دارد ـ با توجه به مضمون شعری مشترک، گویا در هوربابا نیز معمول بوده است. بهنظر می‌رسد آیین هوربابا ـ که هنوز در بسیاری از نقاط ایران برگزار می‌شود ـ بازماندۀ جشن کهن هیرومبا و سده است که اگرچه به‌مرور زمان کوچک و مهجور شده؛ اما در ساختاری اسلامی حفظ شده است. پژوهشگران هیرومبا را همان جشن سده و برگزاری آن را با خورشید و ایزد رپیثوین مربوط و آن را کهن می‌دانند. در این مقاله بر اساس مطالعات میدانی و اِسنادی، ضمن معرفی آیین هوربابا و نمونه‌های دیگر آن در ایران، عناصر مشترک آن با آیین هیرومبای زرتشتی و ریشه‌های اسطوره‌ای آنها بررسی می‌شود.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
- آیوازیان، کاریا(ترزیان) (1391). اشتراکات اساطیری و باورها در منابع ایرانی و ارمنی. چ. 1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
- اخوان، مرتضی (1373). آداب و سنن اجتماعی فین کاشان. چ 1. کاشان: مؤلف.
- اعظم واقفی، سیدحسین (1385). میراث فرهنگی نطنز(جلد4). چ 1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- الیاده، میرچا (1372) رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. چ 1. تهران: سروش.
- باقر زاده، زهرا (1390). مردم‌شناسی لتحر. چ 1. کاشان: همگام با هستی.
- بویس،مری (1394). «رپیثوین، نوروز و جشن سده». ترجمه حمیدرضا نیک‌روش. بهارستان ایران. ش2.
- بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1389). آثارالباقیه. ترجمه اکبر دانا سرشت. چ 6. تهران: امیرکبیر.
- -------------------- (1353). التفهیم. تصحیح و تعلیق جلال‌الدین همایی. چ 1. تهران: انجمن آثار ملی.
- راشکی قلعه‌نو، علیرضا (1394). «نگاهی به آداب‌ورسوم مردم سیستان در ماه مبارک رمضان». پایگاه اینترنتی سازمان تبلیغات اسلامی، http://ido.ir؛ 2/4/1394.
- رضی، هاشم (1380). پژوهشی در گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان. چ 1. تهران: بهجت.
- روایت پهلوی (1367). ترجمه مهشید میرفخرایی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- زاد سپرم (1366). گزیده‌های زاد سپرم. ترجمه محمدتقی راشد محصل. چ 1. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- زرگری، رحمت‌الله (1374). تاریخ، فرهنگ و هنر جوشقان قالی. چ 1. تهران: معینیان.
- صد در نثر و صد در بندهش (۱۹۰۹). به اهتمام جیوانجی جمشید جی مودی. چ 1. هند: بمبئی.
- فرنبغ دادگی (1378). بندهش. گزارش مهرداد بهار. چ 2. تهران: توس.
- فریزر، جیمز جرج (1386). شاخۀ زرین. ترجمه کاظم فیروزمند. چ 1. تهران: آگاه.
- مزداپور، کتایون(1383). «تداوم آداب کهن در رسم‌های معاصر زرتشتیان در ایران». فرهنگ. د. ش 49 و 50. صص 147-179
- گشتاسب، فرزانه (1390). «گاه رپیتوین، زمان آرمانی در دین مزدیسنی»، ربان شناخت، د2. ش2. صص 25-37
- مشهدی نوش‌آبادی، محمد (1378). نوش‌آباد در آیینه تاریخ آثار تاریخی و فرهنگ. چ1. کاشان: مرسل.
- نوری کجوریان، علیرضا (1389). «یا رمضان واگویه‌های عامیانه ترکمن‌ها برای استمرار برکت». خبرگزاری مهر. www.mehrnews.com، 17/6/89.
- نیازی، یاشار (1397). «آیین “یا رمضان” سال ۹۷ در محلات ترکمن نشین گنبدکاووس». ترکمن نیوز. http://turkmensnews.com، 9/3/97
- نیازی، محسن (1387). مردم‌شناسی آران و بیدگل. چ 1. تهران: ثامن‌الحجج؛ علم و دانش.
- نیکنام، کورش (1382). از نوروز تا نوروز. چ 1. تهران: فروهر.
- وکیلیان، احمد (1370). رمضان در فرهنگ مردم. چ 1. تهران: سروش.
- هاشمی تبار، سید حسین (1375). تاریخ بیدگل(ج1). چ 1. آباده: ارجمند.
- هویان، آندرانیک (1386). آیین‌ها و مراسم سنتی ارمنیان ایران. چ1 . تهران: فضا.
- اخوان، مرتضی (1373). آداب و سنن اجتماعی فین کاشان. چ 1. کاشان: مؤلف.
- اعظم واقفی، سیدحسین (1385). میراث فرهنگی نطنز(جلد4). چ 1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- الیاده، میرچا (1372) رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. چ 1. تهران: سروش.
- باقر زاده، زهرا (1390). مردم‌شناسی لتحر. چ 1. کاشان: همگام با هستی.
- بویس،مری (1394). «رپیثوین، نوروز و جشن سده». ترجمه حمیدرضا نیک‌روش. بهارستان ایران. ش2.
- بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1389). آثارالباقیه. ترجمه اکبر دانا سرشت. چ 6. تهران: امیرکبیر.
- -------------------- (1353). التفهیم. تصحیح و تعلیق جلال‌الدین همایی. چ 1. تهران: انجمن آثار ملی.
- راشکی قلعه‌نو، علیرضا (1394). «نگاهی به آداب‌ورسوم مردم سیستان در ماه مبارک رمضان». پایگاه اینترنتی سازمان تبلیغات اسلامی، http://ido.ir؛ 2/4/1394.
- رضی، هاشم (1380). پژوهشی در گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان. چ 1. تهران: بهجت.
- روایت پهلوی (1367). ترجمه مهشید میرفخرایی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- زاد سپرم (1366). گزیده‌های زاد سپرم. ترجمه محمدتقی راشد محصل. چ 1. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- زرگری، رحمت‌الله (1374). تاریخ، فرهنگ و هنر جوشقان قالی. چ 1. تهران: معینیان.
- صد در نثر و صد در بندهش (۱۹۰۹). به اهتمام جیوانجی جمشید جی مودی. چ 1. هند: بمبئی.
- فرنبغ دادگی (1378). بندهش. گزارش مهرداد بهار. چ 2. تهران: توس.
- فریزر، جیمز جرج (1386). شاخۀ زرین. ترجمه کاظم فیروزمند. چ 1. تهران: آگاه.
- مزداپور، کتایون(1383). «تداوم آداب کهن در رسم‌های معاصر زرتشتیان در ایران». فرهنگ. د. ش 49 و 50. صص 147-179
- گشتاسب، فرزانه (1390). «گاه رپیتوین، زمان آرمانی در دین مزدیسنی»، ربان شناخت، د2. ش2. صص 25-37
- مشهدی نوش‌آبادی، محمد (1378). نوش‌آباد در آیینه تاریخ آثار تاریخی و فرهنگ. چ1. کاشان: مرسل.
- نوری کجوریان، علیرضا (1389). «یا رمضان واگویه‌های عامیانه ترکمن‌ها برای استمرار برکت». خبرگزاری مهر. www.mehrnews.com، 17/6/89.
- نیازی، یاشار (1397). «آیین “یا رمضان” سال ۹۷ در محلات ترکمن نشین گنبدکاووس». ترکمن نیوز. http://turkmensnews.com، 9/3/97
- نیازی، محسن (1387). مردم‌شناسی آران و بیدگل. چ 1. تهران: ثامن‌الحجج؛ علم و دانش.
- نیکنام، کورش (1382). از نوروز تا نوروز. چ 1. تهران: فروهر.
- وکیلیان، احمد (1370). رمضان در فرهنگ مردم. چ 1. تهران: سروش.
- هاشمی تبار، سید حسین (1375). تاریخ بیدگل(ج1). چ 1. آباده: ارجمند.
- هویان، آندرانیک (1386). آیین‌ها و مراسم سنتی ارمنیان ایران. چ1 . تهران: فضا.
