منظومههای قضا و قدر از آن دسته آثاری هستند که در دورۀ زمانی صفویه تا قاجاریه با محوریت تفکر جبری و در قالب طرح یک داستان سروده شدهاند. بیشتر این منظومهها
بهصورت نسخۀ خطی در دست است و تعداد آنها به بیش از 20 مورد میرسد. در این مقاله 4 نسخۀ چاپی و 11 نسخۀ خطی این منظومهها از دیدگاه بررسی عناصر فرهنگ و ادبیات عامه بررسی شدهاند. با وجودی که منظومههای قضا و قدر در قالب ادبیات رسمی و با محوریت یک موضوع کلامی و فلسفی سروده شدهاند، مشخصههای زبانی و محتوایی آنها ثابت میکند که منبع الهام اصلی این متون، فرهنگ و ادبیات عامه است. نوع برخورد سطحی با موضوع چالشبرانگیز قضا و قدر و عاری بودن متن از استدلالهای پیچیدۀ فلسفی؛ ترویج تفکر تقدیرباوری در این منظومهها؛ بازتاب عناصری از فرهنگ و ادبیات عامه، مثل زبان و بیان ساده؛ وزن عامیانۀ این آثار؛ انعکاس باورهای خرافی مثل اعتقاد به بخت و اقبال؛ توصیف برخی از سنتهای مردمی، بازتاب برخی از رفتارهای عامه و توصیف شخصیتها و
مکانهایی از متن و بطن زندگی عامه از نشانههای تأثیرپذیری منظومههای قضا و قدر در ادبیات عامه است. منظومههای قضا و قدر از نظر بوطیقا و ساختار داستانی نیز کاملاً منطبق با ساختار قصههای عامیانه هستند. ضعف پیرنگ؛ ضعف حقیقتمانندی؛ اهمیت حادثهپردازی؛ شخصیتهای ایستا و قالبی؛ ابهام زمان و مکان و روایت داستان از زاویۀ دید دانای کل از ویژگیهای است که این منظومهها را با قصههای عامیانه پیوند میدهد.
منابع:منابع:
- آذر بیگدلی، لطفعلی بیک(1378). آتشکده آذر(نیمه دوم). تصحیح: میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر.
- آذرطلعت، امیرعلی(1377). شرح احوال، بررسی آثار و گزیده اشعار مسیح کاشانی(حکیم رکنا). تهران: سروش.
- اشرف مازندرانی، محمد سعید(1373). دیوان اشرف مازندرانی، تصحیح: دکتر محمدحسن سیّدان، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمد افشار.
- اشرف مازندرانی، محمد سعید.مثنوی قضا و قدر. نسخه خطی. تهران: کتابخانه و موزه ملی ملک. شماره 24/4676. نستعلیق. قرن 13.
- بخارایی سرهندی، احمد. مثنوی قضا و قدر. نسخه خطی. قم: مرکز احیاء تراث اسلامی. شماره: 7/1287. کاتب: محمد بن سید کریم تاجر شوشتری.. 1301-1308.
- بهروز، محمد حسین(1342). قضا و قدر در ادبیات فارسی. مجله آریانا. شماره 248.
- پژوهشکده تحقیقات اسلامى(1386). فرهنگ شیعه. قم: زمزم هدایت. چاپ دوم.
- حاذق گیلانی، کمالالدین نجیبالدین همام. مثنوی قضا و قدر. نسخه خطی. تهران: مجلس شورای
اسلامی. شماره: 25/9425. کاتب: محمد جعفر بن محمدعلی خواجوئی. 1216.
- جیمز موریه(1384). سرگذشت حاجی بابای اصفهانی. ترجمه: میرزا حبیب اصفهانی. ویرایش: جعفر مدرس صادقی. تهران: مرکز. ویراست چهارم.
- حنیف، محمد.(1393). هویت ملی در قصههای عامه دوره صفوی، تهران: عصر داستان.
- ذوالفقاری، حسن.(1394). فرهنگ و ادبیات عامه درایران. تهران: سمت.
- سجادی، ضیاء الدین(1361). مثنوی قضا و قدر از سلیم تهرانی. مجله فرهنگ ایران زمین. شماره 25. صص206 -223.
- سلیم تهرانی، محمدقلی(1389). دیوان سلیم تهرانی، با مقدمه و تصحیح: محمد قهرمان، تهران: نگاه.
- سفرهچی، محمدرضا. مثنوی قضا و قدر. نسخه خطی. تهران: دانشگاه تهران. شماره: 122/2591/1. بی تا.
- گودرزی، فرامرز(1357). شرحی بر مثنوی قضا و قدر. مجله هنر و مردم. شماره 191و192. صص90-97.
- صدریافشار، غلامحسین(1394). فرهنگ مشاغل سنتی ایران. تهران: آگه.
- طالب آملی(1346). کلیات اشعار ملک الشعراء طالب آملی. تصحیح: طاهری شهاب، تهران: کتابخانه سنایی.
- طوفان هزار جریبی، دیوان طوفان، نسخه خطی، کتابخانه مرکز احیاء تراث اسلامی، شماره 2647.
- عسگری، مرتضی(1378). عقاید اسلام در قرآن کریم. ترجمه: محمد جواد کرمى. نشر جامعه علمی اسلامی. 3 جلدی.چاپ اول.
- قاسمای سمنانی، مثنوی قضا و قدر؛ نسخه خطی، کتابخانه و موزه ملی ملک، شماره 45/1232. بی تا.
- قدسی کرمانی. مثنوی قضا و قدر. نسخه خطی. تهران: مجلس16/1122. قرن 11.
- کاشی، ملا یحیی، مثنوی قضا و قدر. نسخه خطی. تهران: ملک. شماره نسخه 19/5611. نستعلیق. کاتب: محمدعلی خان. تا: قرن 12، جا: هندوستان.
- گرجی، منصوره.(1394). دیار عیاران، جلوه فرهنگ عامه در داستان سمک عیار. تهران: شرکت انتشاراتی سوره مهر.
- گلچین معانی، احمد.(1348). مکتب وقوع در شعر فارسی. مشهد: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران. چاپ نخست.
- ملا عطاء هروی. مثنوی قضا و قدر. نسخه خطی. کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
- محجوب، محمدجعفر(1382). ادبیات عامیانهی ایران(مجموعه مقالات درباره افسانهها و آدا بو رسوم مردم ایران). به کوشش: حسن ذوالفقاری. تهران: چشمه. 2جلدی.
- مشتاق اصفهانی، میرعلی. مثنوی قضا و قدر. نسخه خطی. کتابخانه و موزه ملی ملک. شماره نسخه: 25/4676. قرن 13.
- مشکور، محمد جواد (1372). فرهنگ فرق اسلامى. مشهد:آستان قدس رضوی. چاپ دوم.
- مکارم شیرازی، ناصر(بی تا). انگیزه پیدایش مذاهب. قم: مدرسه الامام علی بن ابی طالب.
- مقصودلو، یحیی.(1382). تکنولوژی تولید سوهان. تهران: دانشگاه علوم کشاورزی.
- میرصادقی، جمال(1394). ادبیات داستانی. تهران: سخن. چاپ هفتم.
- واله داغستانی. علیقلی بن محمدعلی(1384). تذکره ریاض الشعرا. مقدمه تصحیح و تحقیق: محسن ناجی نصرآبادی. تهران:اساطیر. (4جلدی)
- نافعای قمی، مثنوی قضا و قدر، تهران، ملک. شماره نسخه 18/5611، نستعلیق. کاتب: محمدعلی خان، تا: قرن 12، جا: هندوستان.
- وحیدیان کامیار، تقی. (1357). بررسی وزن شعر عامیانه فارسی. تهران: آگاه.