تحقیق درباره خاستگاه حماسه عامیانه حمزه‌نامه در تطبیق با داستان بهرام چوبینه
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی
2
استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
حمزه‌نامه نام یکی از داستان‌های عامیانۀ فارسی است که تحریرهای متنوعی از آن به نثر و نظم، در زبان‌های مختلف جهانِ اسلام موجود است. این جستار با گردآوری داده‌های تاریخی و مرور و نقد نظرهای موجود درباره خاستگاه این حماسه شفاهی، با روش توصیفی – تحلیلی، به بررسی اسناد تاریخی موجود درباره خاستگاه آن پرداخته است. بررسی پیشینه حمزه‌نامه - بهعنوان یک گونه ادبی ـ در ادبیات فارسی و تحریرهای مختلف آن، در تطبیق با مستندات تاریخی نشان می‌دهد که ریشه‌های این داستان با وقایع ایرانِ زمان ساسانی مطابقت دارد. در این جستار، برای جستوجوی خاستگاه حمزه‌نامه در عصر ساسانی، برای اولینبار، ضمن تطبیق اثر با داستان حماسیِ« بهرام چوبین»، کوشیده است مشابهت میان این اثر با حماسۀ گمشده‌ای از ادبیات پهلوی بهنام کتاب بهرام چوبین را توصیف و برای تحلیل دلایل این شباهت، تمامی وقایع تاریخی را ـ که حمزه در آن‌ها حضور دارد ـ با روایت تاریخی بهرام چوبین مقایسه و همخوانی‌های فراوان این دو را استخراج کند. این بررسی ضمن طرح احتمال ریشه‌های ساسانی برای این داستان، این فرض را مطرح می‌کند که داستان حمزه، تحت تأثیر ترجمه یا برگردان آزادی از متن پهلوی داستان بهرام به زبان عربی (با واسطه‌های متعدد) تکوین یافته است یا لااقل در ادبیات عامیانه اعراب، افسانه پهلوانی‌های بهرام، در شکل گرفتن حماسه شفاهی حمزه تأثیر مستقیم داشته است؛ هرچند که اصل عامیانه اثر، بهتدریج، چهره‌ای عربی ـ اسلامی به خود گرفته است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
منابع:
1. آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (۱۳۵۵). الذریعه الی تصانیف الشیعه. نجف: مطبعه الغری.
2. آلتهایم، فرانتس؛ استیل، روبرت (1391). تاریخ اقتصاد دولت ساسانی. مترجم هوشنگ صادقی. چاپ دوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
3. امیدسالار، محمود (1393). «حمزه‌نامه»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران؛ زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی؛ جلد سوم؛ تهران: انتشارات مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 581-585.
4. افشاری مهران (1384). «حمزه‌نامه»، دانشنامه زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، جلد اول، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص750-752.
5. اصفهانی، حمزه (1346). تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمه جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ
6. ابن‌تیمیه (1406). منهاج السنه النبویه، جلد 7. تحقیق محمد رشاد سالم. بیروت، دارالکتب العلمیه.
7. اته، هرمان (1350). تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه صادق رضازاده شفق، تهران.
8. بیهقی، ﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ (1361). تاریخ بیهق، به کوشش احمد بهمنیار، تهران: بی‌جا.
9. تأثیر تبریزی، محسن (1373). دیوان. به تصحیح امین پاشا اجلالی. چاپ نخست. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
10. ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد (1385). شاهنامه ثعالبی. ترجمه محمود هدایت. چاپ نخست. تهران: انتشارات اساطیر.
11. چوهدری، شاهد (1369). «تأثیر و نفوذ شاهنامه در زبان و ادبیات پنجابی»، مجله فرهنگ، شماره 7، صص 415-428.
12. دینوری، ابوحنیفه، احمد بن داوود (1364). اخبار الطوال. ترجمه محمود مهدوی دامغانی. تهران: نشر نی.
13. شعار، جعفر (1347). قصّه حمزه (حمزه‌نامه)، چاپ تهران: دانشگاه تهران.
14. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380). «اصول هنر قصّه‌گویی در ادب فارسی». در: ارج‌نامه شهریاری، به کوشش پرویز رجبی و محسن باقرزاده، تهران.
15. صفا، ذبیح‌الله (1369). تاریخ ادبیات در ایران، جلد پنجم. چاپ چهارم. تهران: نشر فردوس.
16. طبری، محمد بن جریر (1352)، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: نشر اساطیر.
17. فخرالزّمانی قزوینی، عبدالنّبی (1393). طرازالاخبار، تصحیح سیدکمال حاج سیدجوادی، تهران: پژوهشکده هنر.
18. ______ (1340). تذکره میخانه، به تصحیح احمد گلچین معانی، تهران: شرکت اقبال و شرکاء.
19. محجوب، محمدجعفر (1370). «تحول نقالی و قصّه‌خوانی، تربیت قصّه‌خوانان و طومارهای نقالی». در: ایران‌نامه، سال 9، شماره 2، بهار.
20. محجوب، محمدجعفر (1387). ادبیات عامیانه ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران: نشر چشمه.
21. مرتضوی، منوچهر (1384). مکتب حافظ، تبریز.
22. مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (2536). مروج الذهب و معادن الجوهر. ترجمه ابوالقاسم پاینده. چاپ دوم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
23. منزوی، احمد (1386). فهرستواره کتابهای فارسی، جلد نخست. تهران: دایره المعارف بزرگ اسلامی.
24. ناظرزاده کرمانی، فرهاد، «حمله‌خوانی»، فصلنامه هنر، تهران، 1378 ش، شم 39؛
25. نولدکه، تئودور (1358). تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان. ترجمه عباس زریاب خویی. تهران: انجمن آثار ملی.
26. هدایت، صادق (1356). نیرنگستان، تهران، 1356 ش؛
27. یعقوبی، ابن واضح (1366). تاریخ یعقوبی. ترجمه محمدابراهیم آیتی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
28. Koprulu, fuat (1986). Edebiyat araştirmalari. Ankara.
29. Lakhnavi, Ghalib, Abdullah Bilgrami, Musharraf Farooqi & Hamid Dabashi: The Adventures of Amir Hamza: Lord of the Auspicious Planetary Conjunction, Translated by Musharraf Farooqi, Modern Library, 2007.
30. Nöldeke, Th (1973) Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, Leiden, Vol. 1, pp. 474-478.
1. آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (۱۳۵۵). الذریعه الی تصانیف الشیعه. نجف: مطبعه الغری.
2. آلتهایم، فرانتس؛ استیل، روبرت (1391). تاریخ اقتصاد دولت ساسانی. مترجم هوشنگ صادقی. چاپ دوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
3. امیدسالار، محمود (1393). «حمزه‌نامه»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران؛ زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی؛ جلد سوم؛ تهران: انتشارات مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 581-585.
4. افشاری مهران (1384). «حمزه‌نامه»، دانشنامه زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، جلد اول، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص750-752.
5. اصفهانی، حمزه (1346). تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمه جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ
6. ابن‌تیمیه (1406). منهاج السنه النبویه، جلد 7. تحقیق محمد رشاد سالم. بیروت، دارالکتب العلمیه.
7. اته، هرمان (1350). تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه صادق رضازاده شفق، تهران.
8. بیهقی، ﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ (1361). تاریخ بیهق، به کوشش احمد بهمنیار، تهران: بی‌جا.
9. تأثیر تبریزی، محسن (1373). دیوان. به تصحیح امین پاشا اجلالی. چاپ نخست. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
10. ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد (1385). شاهنامه ثعالبی. ترجمه محمود هدایت. چاپ نخست. تهران: انتشارات اساطیر.
11. چوهدری، شاهد (1369). «تأثیر و نفوذ شاهنامه در زبان و ادبیات پنجابی»، مجله فرهنگ، شماره 7، صص 415-428.
12. دینوری، ابوحنیفه، احمد بن داوود (1364). اخبار الطوال. ترجمه محمود مهدوی دامغانی. تهران: نشر نی.
13. شعار، جعفر (1347). قصّه حمزه (حمزه‌نامه)، چاپ تهران: دانشگاه تهران.
14. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380). «اصول هنر قصّه‌گویی در ادب فارسی». در: ارج‌نامه شهریاری، به کوشش پرویز رجبی و محسن باقرزاده، تهران.
15. صفا، ذبیح‌الله (1369). تاریخ ادبیات در ایران، جلد پنجم. چاپ چهارم. تهران: نشر فردوس.
16. طبری، محمد بن جریر (1352)، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: نشر اساطیر.
17. فخرالزّمانی قزوینی، عبدالنّبی (1393). طرازالاخبار، تصحیح سیدکمال حاج سیدجوادی، تهران: پژوهشکده هنر.
18. ______ (1340). تذکره میخانه، به تصحیح احمد گلچین معانی، تهران: شرکت اقبال و شرکاء.
19. محجوب، محمدجعفر (1370). «تحول نقالی و قصّه‌خوانی، تربیت قصّه‌خوانان و طومارهای نقالی». در: ایران‌نامه، سال 9، شماره 2، بهار.
20. محجوب، محمدجعفر (1387). ادبیات عامیانه ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران: نشر چشمه.
21. مرتضوی، منوچهر (1384). مکتب حافظ، تبریز.
22. مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (2536). مروج الذهب و معادن الجوهر. ترجمه ابوالقاسم پاینده. چاپ دوم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
23. منزوی، احمد (1386). فهرستواره کتابهای فارسی، جلد نخست. تهران: دایره المعارف بزرگ اسلامی.
24. ناظرزاده کرمانی، فرهاد، «حمله‌خوانی»، فصلنامه هنر، تهران، 1378 ش، شم 39؛
25. نولدکه، تئودور (1358). تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان. ترجمه عباس زریاب خویی. تهران: انجمن آثار ملی.
26. هدایت، صادق (1356). نیرنگستان، تهران، 1356 ش؛
27. یعقوبی، ابن واضح (1366). تاریخ یعقوبی. ترجمه محمدابراهیم آیتی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
28. Koprulu, fuat (1986). Edebiyat araştirmalari. Ankara.
29. Lakhnavi, Ghalib, Abdullah Bilgrami, Musharraf Farooqi & Hamid Dabashi: The Adventures of Amir Hamza: Lord of the Auspicious Planetary Conjunction, Translated by Musharraf Farooqi, Modern Library, 2007.
30. Nöldeke, Th (1973) Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, Leiden, Vol. 1, pp. 474-478.
