بن‌مایه‌های کهن عربی در دو داستان از هزار‌و‌یک‌شب (منادمت شیطان با ابراهیم موصلی و حکایت اسحاق موصلی با شیطان)

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
1 عضو هیئت علمی دانشگاه کوثر بجنورد
2 عضو هیئت علمی دانشگاه کوثر بجنورد؛ دانشکدۀ علوم انسانی؛ گروه زبان و ادبیات عربی.
چکیده
هزار­و­یک­شب اثری است که تا اواخر سدۀ دوازدهم هجری، پیوسته در حال بالیدن بوده است و از این رو، لایه­های تاریخی گوناگون در داستان­های آن به­چشم می­خورد؛ از­جمله لایۀ تاریخی بغدادی که داستان خلفای عباسی و درباریانِ درپیوسته با آنان، نمایانگر آن است. داستان منادمت شیطان با ابراهیم موصلی و حکایت اسحاق موصلی با شیطان ـ که هر دو سرآمد خنیاگران زمانۀ خویش بودند ـ در همین لایه جای می­گیرد. این دو داستان گرچه در بغداد ساخته و پرداخته شده­اند؛ اما بن­مایه­های به­کار رفته در زیرساخت آن­ها نه در بغدادِ عهد عباسی، بلکه در عربستان پیش از اسلام ریشه دارد؛ زیرا این داستان­ها بر پایۀ دو بن­مایۀ کهن عربی پرداخته شده­اند. یکی پیوند دیرسال میان جن و موسیقی و دیگری شناختن جن به­عنوان باشنده­ای الهام­گر که در اعتقاد به «تابع/ رئی الکاهن» و «شیطان الشاعر» پدیدار می­شود. جستار پیش­رو از رهگذر کاوش در منابع کهن عربی نشان می­دهد که چگونه داستان­سرا متأثر از این بن­مایه­ها، ابلیس را بسان خنیاگری زبردست ترسیم می­کند که مقامی موسیقایی را به ابراهیم موصلی می­آموزد.
کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ابن‌الأثیر،أبوالحسن‌علی(1415). الکامل فی التاریخ. تصحیح عبدالله القاضی. بیروت:دارالکتب‌العلمیه.
ابن‌الأثیر الجزری،ابوالسعادات(1979). النهایه فی غریب الحدیث و الأثر. تصحیحطاهرأحمدالزاوی و محمودمحمد الطناحی.بیروت:المکتبه العلمیه.
ابن‌حبیب البغدادی، محمد(بی‌تا). المحبر. تصحیح یلزه لیختن شتیتر. بیروت:‌دارالآفاق‌الجدیده.
ابن‌درید،ابوبکر(1987). جمهره اللغه. تصحیح رمزی منیر بعلبکی. بیروت:‌دار‌العلم‌للملایین.
ابن‌‌سعد،محمد(1968). الطبقات الکبری. تصحیح احسان عباس‌.بیروت:دارصادر.
ابن‌فارس،احمد(1986). مجمل اللغه. تصحیح زهیر عبد المحسن سلطان. بیروت:مؤسسه‌الرساله.
ابن‌قتیبه،عبدالله(1423). الشعر و الشعراء.القاهره:دار‌الحدیث.
ابن‌الکلبی،هشام(2000). الأصنام. تصحیح احمد زکی باشا. القاهره:دارالکتب‌المصریه.
ابوالفرج الاصفهانی،علی بن الحسین(بی‌تا). الأغانی. تصحیح‌سمیر‌جابر. بیروت:دارالفکر.
البیهقی،ابوبکر(1344). السنن الکبری. حیدرآباد:جلس‌دائره‌المعارف‌النظامیه.
الأزهری،ابومنصور(2001). تهذیب اللغه. تصحیح محمد عوض مرعب. بیروت:دارإحیاءالتراث‌العربی.
الأعشی،میمون‌بن‌قیس(بی‌تا). دیوانه. تصحیح م.محمد حسین. مکتبه الآداب بالجمامیز.
الألوسی،محمودشکری(بی‌تا). بلوغ الأرب فی معرفه أحوال العرب. تحقیق: محمد بهجه الأثری. بیروت:دارالکتب-العلمیه.
امرؤالقیس(1984). دیوان. تصحیح محمد أبی الفضل إبراهیم. القاهره:دارالمعارف.
الأنطاکی،ابن‌عمر(1993). تزیین الأسواق فی أخبار العشاق. تصحیح محمد التونجی. بیروت:عالم‌الکتب.
الثعالبی،عبدالملک(بی‌تا). ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب.القاهره:دارالمعارف.
الجاحظ،عمروبن‌بحر(1996). الحیوان.تصحیح عبد السلام محمد هارون. بیروت:دارالجیل.
الجوالیقی،ابومنصور(1990). المعرب من الکلام الأعجمی علی حروف المعجم. تصحیح ف.عبدالرحیم.دمشق:دارالقلم.
الجوهری،ابونصر(1987). تاج اللغه و صحاح العربیه.تصحیح أحمد عبد الغفور عطار.بیروت:دارالعلم‌للملایین.
الحاکم النیشابوری،محمد(1990). المستدرک علی الصحیحین. تصحیح مصطفی عبدالقادرعطا. بیروت:دارالکتب-العلمیه.
دائره‌المعارف بزرگ اسلامی(1367). آذرتاش آذرنوش. مدخل ابراهیم موصلی و اسحاق موصلی. تهران:مرکزدائره-المعارف‌بزرگ‌اسلامی.
دیاب،محمد(2004). إعلام الناس بما وقع للبرامکه مع بنی العباس. تصحیح محمد أحمدعبدالعزیز سالم. بیروت:دارالکتب‌العلمیه.
ستاری،جلال(ب1348).«مقدمه ای بر هزار و یک شب».هنر و مردم.شماره 89.صص72-62.
السیدالمرتضی(1954). الأمالی. تصحیح أبی الفضل ابراهیم. بی.مک:دارإحیاءالکتب‌العزربیه.
السیوطی،عبدالرحمن(1993). الدر المنثور.بیروت:دارالفکر.
الطبری،محمدبن‌جریر(2000). جامع البیان فی تأویل القرآن. تصحیح احمد محمد شاکر. بی.مک:مؤسسه‌الرساله.
الطیب،عبدالله(2000). المرشد إلی فهم أشعار العرب و صناعتها. بیروت:دارالفکر.
الغزولی البهائی،علاءالدین(بی‌تا). مطالع البدور فی منازل السرور. بی.مک:مطبعه‌اداره‌الوطن.
فارمر،هنری‌جورج(1366). تاریخ موسیقی خاور زمین. بهزاد باشی.تهران:نشر آگاه.
الفراهیدی،خلیل‌بن‌احمد(بی‌تا). العین. تصحیح مهدی المخزومی و إبراهیم السامرائی. بی.مک:دارومکتبه‌الهلال.
الفیروزآبادی،مجدالدین(2005). القاموس المحیط. بیروت:مؤسسه‌الرساله‌للطباعه‌والنشروالتوزیع.
القرشی،ابوخطاب(بی‌تا). جمهره أشعار العرب. تصحیح علی محمد البجادی.القاهره:نهضه مصر للطباعه‌والنشر والتوزیع.
القزوینی،زکیا(2000). عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات. بیروت:مؤسسه‌الأعلمی‌للمطبوعات.
القیروانی،أبوعلی‌الحسن(1981). العمده فی محاسن الشعر و آدابه. تصحیح محمد محیی الدین عبدالحمید. بیروت:دارالجیل.
المعری،أبوالعلاء(بی‌تا). رساله الغفران. تصحیح عائشه عبدالرحمن. القاهره:دارالمعارف.
المقری،احمدبن‌محمد(1388). نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب. تصحیح احسان عباس. بیروت:دارصادر.
المناعی،مبروک(1991). «فی صله الشعر بالسحر». الفصول. شماره 37و38.صص36-24.
النابغه الشیبانی،عبدالله‌بن‌المخارق(2007). دیوانه. تصحیح عمر الطباع. بیروت:دارالأرقم.
هزار و یک شب.عبداللطیف‌تسوجی(1383). تهران: هرمس با همکاری مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدن‌ها.
هوانسیان،ریچارد و صباغ،جورج(1390). هزار و یک شب در ادبیات و جامعۀ اسلامی. فریدون بدره ای.تهران: هرمس.
واجنر،ایفالد(2008). الشعر العربی القدیم أسس الشعر العربی الکلاسیکی. سعید حسن بحیری. القاهره:مؤسسه‌المختار.
یاقوت‌الحموی،شهاب‌الدین(1995). معجم البلدان. بیروت:دارصادر.