2
عضو هیئت علمی دانشگاه کوثر بجنورد؛ دانشکدۀ علوم انسانی؛ گروه زبان و ادبیات عربی.
چکیده
هزارویکشب اثری است که تا اواخر سدۀ دوازدهم هجری، پیوسته در حال بالیدن بوده است و از این رو، لایههای تاریخی گوناگون در داستانهای آن بهچشم میخورد؛ ازجمله لایۀ تاریخی بغدادی که داستان خلفای عباسی و درباریانِ درپیوسته با آنان، نمایانگر آن است. داستان منادمت شیطان با ابراهیم موصلی و حکایت اسحاق موصلی با شیطان ـ که هر دو سرآمد خنیاگران زمانۀ خویش بودند ـ در همین لایه جای میگیرد. این دو داستان گرچه در بغداد ساخته و پرداخته شدهاند؛ اما بنمایههای بهکار رفته در زیرساخت آنها نه در بغدادِ عهد عباسی، بلکه در عربستان پیش از اسلام ریشه دارد؛ زیرا این داستانها بر پایۀ دو بنمایۀ کهن عربی پرداخته شدهاند. یکی پیوند دیرسال میان جن و موسیقی و دیگری شناختن جن بهعنوان باشندهای الهامگر که در اعتقاد به «تابع/ رئی الکاهن» و «شیطان الشاعر» پدیدار میشود. جستار پیشرو از رهگذر کاوش در منابع کهن عربی نشان میدهد که چگونه داستانسرا متأثر از این بنمایهها، ابلیس را بسان خنیاگری زبردست ترسیم میکند که مقامی موسیقایی را به ابراهیم موصلی میآموزد.
قرآن کریم.
ابنالأثیر،أبوالحسنعلی(1415). الکامل فی التاریخ. تصحیح عبدالله القاضی. بیروت:دارالکتبالعلمیه.
ابنالأثیر الجزری،ابوالسعادات(1979). النهایه فی غریب الحدیث و الأثر. تصحیحطاهرأحمدالزاوی و محمودمحمد الطناحی.بیروت:المکتبه العلمیه.
ابنحبیب البغدادی، محمد(بیتا). المحبر. تصحیح یلزه لیختن شتیتر. بیروت:دارالآفاقالجدیده.
ابندرید،ابوبکر(1987). جمهره اللغه. تصحیح رمزی منیر بعلبکی. بیروت:دارالعلمللملایین.
ابنسعد،محمد(1968). الطبقات الکبری. تصحیح احسان عباس.بیروت:دارصادر.
ابنفارس،احمد(1986). مجمل اللغه. تصحیح زهیر عبد المحسن سلطان. بیروت:مؤسسهالرساله.
ابنقتیبه،عبدالله(1423). الشعر و الشعراء.القاهره:دارالحدیث.
ابنالکلبی،هشام(2000). الأصنام. تصحیح احمد زکی باشا. القاهره:دارالکتبالمصریه.
ابوالفرج الاصفهانی،علی بن الحسین(بیتا). الأغانی. تصحیحسمیرجابر. بیروت:دارالفکر.
البیهقی،ابوبکر(1344). السنن الکبری. حیدرآباد:جلسدائرهالمعارفالنظامیه.
الأزهری،ابومنصور(2001). تهذیب اللغه. تصحیح محمد عوض مرعب. بیروت:دارإحیاءالتراثالعربی.
الأعشی،میمونبنقیس(بیتا). دیوانه. تصحیح م.محمد حسین. مکتبه الآداب بالجمامیز.
الألوسی،محمودشکری(بیتا). بلوغ الأرب فی معرفه أحوال العرب. تحقیق: محمد بهجه الأثری. بیروت:دارالکتب-العلمیه.
امرؤالقیس(1984). دیوان. تصحیح محمد أبی الفضل إبراهیم. القاهره:دارالمعارف.
الأنطاکی،ابنعمر(1993). تزیین الأسواق فی أخبار العشاق. تصحیح محمد التونجی. بیروت:عالمالکتب.
الثعالبی،عبدالملک(بیتا). ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب.القاهره:دارالمعارف.
الجاحظ،عمروبنبحر(1996). الحیوان.تصحیح عبد السلام محمد هارون. بیروت:دارالجیل.
الجوالیقی،ابومنصور(1990). المعرب من الکلام الأعجمی علی حروف المعجم. تصحیح ف.عبدالرحیم.دمشق:دارالقلم.
الجوهری،ابونصر(1987). تاج اللغه و صحاح العربیه.تصحیح أحمد عبد الغفور عطار.بیروت:دارالعلمللملایین.
الحاکم النیشابوری،محمد(1990). المستدرک علی الصحیحین. تصحیح مصطفی عبدالقادرعطا. بیروت:دارالکتب-العلمیه.
دائرهالمعارف بزرگ اسلامی(1367). آذرتاش آذرنوش. مدخل ابراهیم موصلی و اسحاق موصلی. تهران:مرکزدائره-المعارفبزرگاسلامی.
دیاب،محمد(2004). إعلام الناس بما وقع للبرامکه مع بنی العباس. تصحیح محمد أحمدعبدالعزیز سالم. بیروت:دارالکتبالعلمیه.
ستاری،جلال(ب1348).«مقدمه ای بر هزار و یک شب».هنر و مردم.شماره 89.صص72-62.
السیدالمرتضی(1954). الأمالی. تصحیح أبی الفضل ابراهیم. بی.مک:دارإحیاءالکتبالعزربیه.
السیوطی،عبدالرحمن(1993). الدر المنثور.بیروت:دارالفکر.
الطبری،محمدبنجریر(2000). جامع البیان فی تأویل القرآن. تصحیح احمد محمد شاکر. بی.مک:مؤسسهالرساله.
الطیب،عبدالله(2000). المرشد إلی فهم أشعار العرب و صناعتها. بیروت:دارالفکر.
الغزولی البهائی،علاءالدین(بیتا). مطالع البدور فی منازل السرور. بی.مک:مطبعهادارهالوطن.
فارمر،هنریجورج(1366). تاریخ موسیقی خاور زمین. بهزاد باشی.تهران:نشر آگاه.
الفراهیدی،خلیلبناحمد(بیتا). العین. تصحیح مهدی المخزومی و إبراهیم السامرائی. بی.مک:دارومکتبهالهلال.
الفیروزآبادی،مجدالدین(2005). القاموس المحیط. بیروت:مؤسسهالرسالهللطباعهوالنشروالتوزیع.
القرشی،ابوخطاب(بیتا). جمهره أشعار العرب. تصحیح علی محمد البجادی.القاهره:نهضه مصر للطباعهوالنشر والتوزیع.
القزوینی،زکیا(2000). عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات. بیروت:مؤسسهالأعلمیللمطبوعات.
القیروانی،أبوعلیالحسن(1981). العمده فی محاسن الشعر و آدابه. تصحیح محمد محیی الدین عبدالحمید. بیروت:دارالجیل.
المعری،أبوالعلاء(بیتا). رساله الغفران. تصحیح عائشه عبدالرحمن. القاهره:دارالمعارف.
المقری،احمدبنمحمد(1388). نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب. تصحیح احسان عباس. بیروت:دارصادر.
المناعی،مبروک(1991). «فی صله الشعر بالسحر». الفصول. شماره 37و38.صص36-24.
النابغه الشیبانی،عبداللهبنالمخارق(2007). دیوانه. تصحیح عمر الطباع. بیروت:دارالأرقم.
هزار و یک شب.عبداللطیفتسوجی(1383). تهران: هرمس با همکاری مرکز بینالمللی گفتگوی تمدنها.
هوانسیان،ریچارد و صباغ،جورج(1390). هزار و یک شب در ادبیات و جامعۀ اسلامی. فریدون بدره ای.تهران: هرمس.
واجنر،ایفالد(2008). الشعر العربی القدیم أسس الشعر العربی الکلاسیکی. سعید حسن بحیری. القاهره:مؤسسهالمختار.
یاقوتالحموی،شهابالدین(1995). معجم البلدان. بیروت:دارصادر.
طباطبایی,سمیه السادات و حسینی,علیرضا . (1398). بنمایههای کهن عربی در دو داستان از هزارویکشب (منادمت شیطان با ابراهیم موصلی و حکایت اسحاق موصلی با شیطان). فرهنگ و ادبیات عامه, 7(28), 123-146.
MLA
طباطبایی,سمیه السادات , و حسینی,علیرضا . "بنمایههای کهن عربی در دو داستان از هزارویکشب (منادمت شیطان با ابراهیم موصلی و حکایت اسحاق موصلی با شیطان)", فرهنگ و ادبیات عامه, 7, 28, 1398, 123-146.
HARVARD
طباطبایی,سمیه السادات,حسینی,علیرضا. (1398). 'بنمایههای کهن عربی در دو داستان از هزارویکشب (منادمت شیطان با ابراهیم موصلی و حکایت اسحاق موصلی با شیطان)', فرهنگ و ادبیات عامه, 7(28), pp. 123-146.
CHICAGO
سمیه السادات طباطبایی و علیرضا حسینی, "بنمایههای کهن عربی در دو داستان از هزارویکشب (منادمت شیطان با ابراهیم موصلی و حکایت اسحاق موصلی با شیطان)," فرهنگ و ادبیات عامه, 7 28 (1398): 123-146,
VANCOUVER
طباطبایی,سمیه السادات,حسینی,علیرضا. بنمایههای کهن عربی در دو داستان از هزارویکشب (منادمت شیطان با ابراهیم موصلی و حکایت اسحاق موصلی با شیطان). فرهنگ و ادبیات عامه, 1398; 7(28): 123-146.