بررسی گزاره‌های قالبی حماسی و کارکرد آن در طومار‌های نقالی (مطالعۀ موردی: رزم کشتی)

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
1 دانشگاه فردوسی مشهد
2 عضو هیات علمی زبان و ادبیات فارسی داشگاه فردوسی مشهد
3 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان
4 استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
نظریه فرمول شفاهی که از پژوهش‌های پری و لرد در آثار هومر شکل گرفت، در زبان­های بسیاری به­کار گرفته شد. در زبان فارسی نیز پژوهش­هایی در این حوزه در متون منثور عامیانه انجام شده ‌است که تمام این پژوهش‌ها به مسئله گزاره‌های قالبیِ عمومیِ آثار پرداخته‌اند. پژوهشگران خارجی بر اساس این دستاورد‌ها متون منظوم حماسی فارسی به­ویژه شاهنامه را محصول نقالی و شفاهی بنیاد دانسته‌اند. این مقاله با نگاهی تازه به طومار‌های نقالی به­عنوان متون حماسۀ شفاهی، علاوه بر معرفی گزاره‌های عمومی آن­ها، نوع دیگری از گزاره‌ها را با عنوان گزاره‌های قالبی حماسی با تمرکز بر رزم کشتی، در سه بخش الف) گزاره‌های بیانگر ورود به کشتی ب) گزاره‌های بیانگر آغاز کشتی ج) گزاره‌های بیانگر پایان کشتی معرفی‌کرده ‌است و کارکرد هر دسته را نیز تشریح می­کند. در­پایان، اثبات می‌کند که نقالان و راویان طومار‌ها گنجینه‌ای از این گزاره‌ها را در ذهن داشته‌اند و در زمان توصیف رزم‌ به­گونه‌ای خودکار و بدون اندیشه از آن بهره می‌برده‌اند. بنابراین، با استفاد از این روش و استخراج گزاره‌های به­کار رفته در انواع رزم‌ها، می‌توان به ساختار روایی حماسۀ شفاهی فارسی دست یافت.
کلیدواژه‌ها

موضوعات


- آیدنلو، سجاد(1392). «برخی نکات و بن مایه‌های داستانی منظومه پهلوانی – عامیانه زرین قبا نامه». دو فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامیانه. د 1. ش 1.صص1-40.
- ـــــــــــــ (1383). «تأملاتی در باره منابع و شیوه کار فردوسی». دانشکده ابیات و علوم انسانی تبریز. سال 47. ش192. صص 85-147.
- ــــــــــــــ (1389). «طرح چند نکته و دشواری واژگانی کهن‌ترین طومار نقالی». فرهنگ نویسی. ش 3. صص112-131.
- ــــــــــــــ(1391). طومار نقالی شاهنامه.چ1. تهران : نشر به نگار.
- ــــــــــــــ (1388). «مقدمه‌ای بر نقالی در ایران». پژوهش‌های ادب عرفانی(گوهر گویا). سال سوم. ش4
.. صص35-64.
- ــــــــــــــ. (1390). «ویژگی‌های روایات و طومارهای نقالی». شعر پژوهی. ش 7. صص1-28.
- افشاری، مهران و مهدی مداینی (1377). هفت لشکر(طومار جامع نقالان از کیومرث تا بهمن).چ1. تهران. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- جعفری قنواتی، محمد (1392). «مقایسه روایت‌های شفاهی و کتبی داستان بهمن». فرهنگ و ادبیات عامیانه. د 1. ش 1. صص 171-186.
- حسن آبادی، محمود (1394). «شفاهی یا کتبی؟ بررسی نظریات مربوط به سرچشمه شاهنامه». جستارهای ادبی. ش 188.صص 15-48.
- خالقی مطلق، جلال (1386). حماسه پدیده شناسی شعر تطبیقی.چ1. تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
دوستخواه، جلیل (1370). «کاوه به روایت نقالان». ایران نامه. ش 3. صص 122-144.
دیوید سون، ام. الگا (1380). ادبیات تطبیقی و شعر کلاسیک فارسی. تهران: فروزان روز.
ــــــــــــــــــ(1387). شاعر و پهلوان در شاهنامه. مترجم: فرهاد عطایی. تهران: نشر تاریخ ایران.
دیویس، دیک (1377). «مسأله منابع شاهنامه». ترجمه سعید هنرمند. ایران شناسی. ش1. صص 92-110.
ذوالفقاری، حسن و همکاران (1390). «قصه شناسی نوش آفرین نامه». جستارهای ادبی. ش173. صص 81- 98.
عناصری، جابر (1367). «داستان بیژن و منیژه در طومار نقالان خبره». چیستا. ش 50. صص 815- 833.
- ــــــــــــــ. (1370). شناخت اساطیر ایران بر اساس طومار جامع نقالان. تهران: سروش.
- رازی، فریده. (1390). نقالی و روحوضی. تهران: نشر مرکز.
فتوحی، محمود و هادی یاوری (1388). «نقش بافت و مخاطب و و تفاوت سبک نثر امیر ارسلان و ملک جمشید». جستارهای ادبی. ش 167. صص 1-26.
قائمی، فرزاد (1389). شاهنامه سرایی و سنت‌های ادبی و فرهنگی در ایران باستان. مشهد: آهنگ قلم.
مارزولف، اولریش (1387). «گنجینه‌ای از گزاره‌های قالبی در داستان عامیانه حسین کرد». ترجمه بهرام عسکری. ضمیمه کتاب قصه حسین کرد شبستری ایرج افشار و مهران افشاری. تهران: نشر چشمه.
متینی، جلال (1377). «درباره مسأله منابع فردوسی». ایران شناسی. ش 2. صص401-430.
- محجوب، محمد جعفر. (1383). ادبیات عامیانه ایران: مجموعه مقالات در باره افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. تهران. چشمه.
محمودی لاهیجانی، سید علی و همکاران (1395).« فرمولهای اسم-صفت هنری در شاهنامه فردوسی میراثی از سرودههای شفاهی در خداینامه پهلوی».جستارهای ادبی.ش 193.صص 51-21.
نایگلی، محمّد شریف(1396). طومار جامع نقّالی شاهنامه.تصحیح و تحقیق: فرزاد قائمی.چ2. مشهد: به نشر.
نیکخو، عاطفه و یدالله جلالی پنداری (1394). «بررسی ساختاری زبان حماسی در طومار جامع نقالان معروف به هفت لشکر». فرهنگ و ادبیات عامه. ش 5. صص101-132.
یاوری، هادی (1389). ازقصه به رمان، بررسی امیر ارسلان به منزله متن گذار از دوران قصه به رمان. رساله دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
ـــــــــــــ (1390). ازقصه به رمان، بررسی امیر ارسلان به منزله متن گذار از دوران قصه به رمان.چ1. تهران: نشر سخن.
ـــــــــــــ (1387). «گزاره‌های قالبی در قصه امیر ارسلان». نقد ادبی. ش4. صص153-188.
- Davidson, Olga. M (1988). “A Formulaic Analysis of Samples Taken from the Shâhnâma of Firdowsi”. Oral Tradition. No.3/1-2.pp. 88-105.
-____________ (1994). “Poet and Hero in the Persian Book of Kings”. Ithaca-London: Cornell University Press. http: //findarticle com/p/articles/mi_go2081/is_3_126/ai_n29428997/, [Accessed 10 March 2010].
- Foley, John Miles. (1971). ”Oral-Formulaic Theory and Research: An Introduction and Annotated Bibliography”. New York, 1985. Oxford,: Clarendon Press.
__________. (1988). “The Theory of Oral Composition: History and Methodology”. Bloomington: IUP University of California, Berkeley
- Lord, B. Albert. (2000). The Singer of Tales. Cambridge, MA: Harvard University Press
- Hanaway, William. L. (1978) ."The Iranian Epics." In Heroic Epic and Saga: An Introduction to the World's Great Folk Epics. Ed. Felix J. Oinas. Bloomington: Indiana University Press. pp. 76-98.
- Parry, A ed.(2006). The Making of Homeric Verse. Cambridge University Press.
- Page, Mary Ellen. (1977). "Naqqāli and Ferdowsi: Creativity in the Iranian National Tradition" Publicly Accessible Penn Davidson, 1985.
- Marzolph, Ulrich. (1999). “A Treasury of Formulaic Narrative: The Persian Popular Romance Hosein-e Kord”. Oral Tradition. No.14/2. pp. 279-303.
- Yamamoto, Kumiko.(2003). “The oral Back ground of Persian Epics: Storytelling and poetry”, Brill. Leiden. Boston.