ولایتنامه، نوع ادبیِ عامیانه در حوزۀ شعر شیعی
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
دانشگاه تربیت مدرس
چکیده
شعر شیعی با تنوع مضامین، رویکردها، کارکردها و قالبهای شعری در دوره‌های تاریخیِ مختلف توانسته است به‌صورت جریانی مستمر و پویا تداوم یابد. محبان اهل بیت با عشق و شوری خاص، خالصانهترین بخش ادبیات تشیع را تا پیش از استقرار حکومت صفویان با وجود موانع و تهدیدات فراوان خلق کردند. هنوز پژوهشهای گسترده در دیوانها و جُنگهای شیعیِ به‌جامانده از گذشته صورت نگرفته است؛ اما همین میزان انجام‌شده نشان میدهد شعر شیعی و گونه‌های مختلف آن توانسته است هم در حوزۀ شکلی و هم محتوایی بر تنوع و غنای شعری در ادبیات فارسی بیفزاید. از آن جمله شکلگیری گونهها و زیرگونههای جدید است که در این مقاله برآنیم تا نمونهای از آن را معرفی کنیم که از جُنگهای خطی استخراج کردهایم. این گونۀ ادبی را مناقبخوانان در کوی و برزن و در زیرگذر بازارهای مناطق شیعهنشین میخواندند. مناقبخوانان با خواندن این گونۀ ادبی سعی در اثبات امامت و ولایت حضرت علی (ع) داشتند. تقسیم‌بندی این گونه بر اساس محتوا و درون‌مایۀ آن است که به‌صورت عنوان در آغاز اشعار ذکر شده است؛ عنوانی که بعدها به‌مرور زمان و در اثر تکرار بیانگر یک نوع و گونۀ ادبی در ادبیات دینی ما شده است. هدف از نگارش این مقاله، معرفی و بررسی گونۀ «ولایتنامه» است و نمونههایی از دیوانها و نسخههای خطی برای شاهد مثال آورده میشود. بدیهی است با بررسیهای وسیع‌تر بتوان به انواع تازهتری در اشعار شیعی دست یافت.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
.فهرست منابع8.فهرست منابع
الف- فهرست کتاب‌ها
-قرآن کریم.
- ابن حسام خوسفی. محمد بن حسام‌الدین. دیوان محمد بن حسام خوسفی. به اهتمام احمد احمدی بیرجندی و محمدتقی سالک. مشهد: نشر اداره کل حج و اوقاف و امور خیریه استان خراسان،1366.
- بامشکی، سمیرا. روایت‌شناسی داستان‌های مثنوی. تهران: نشر هرمس، 1393.
-بویس، مری.1368. خنیاگری و موسیقی درایران. ترجمه بهزاد باشی. تهران: آگاه.
-بیضایی، بهرام.1344. نمایش در ایران. تهران: کاویان.
-جنگ اشعار از شعرای گمنام. (بی تا). نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. شماره 13609.
-جنگ خزائن‌القصیده. [بی‌تا]. نسخه خطی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی. شماره 4991.
- حرّی، ابوالفضل. کلک خیال انگیز (بوطیقای ادبیات وهمناک، کرامات و معجزات). تهران: نشر نی، 1393.
- دانش‌نامه زبان و ادب فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. ج 1. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1384.
-دولتشاه سمرقندی.1338. تذکره‌الشعرا. تهران: مؤسسه خاور.
-سلیمی تونی، تاج الدین حسن. 1390. دیوان سلیمی تونی. به کوشش عباس رستاخیز و مقدمه حسن عاطفی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- علی بن احمد. (بی‌تا). جنگ علی بن احمد. نسخه خطی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. شماره 3528
-قزوینی‌رازی، عبدالجلیل.1358.النقض. به تحقیق جلال الدین محدث ارموی. تهران: انجمن آثار ملی.
- محجوب، محمد جعفر. ادبیات عامیانه ایران. ج 2. به کوشش حسن ذوالفقاری. تهران: نشر چشمه، 1382.
-همایی، جلال‌الدین. 1361.فنون بلاغت و صناعات ادبی. ج1-2. تهران: نشر توس.
ب- فهرست مقالات
- افشاری، مهران. ((جست‌و‌جویی در تاریخ مناقب‌خوانی و اشاره‌ای به منظومه علی‌نامه)). ضمیمه آینه میراث. دوره جدید، ضمیمه 20، س 8، 1389، صص 7-34.
- سلطانی مقدم، حمیده. ((چهار قصیده از افچنگی)). پیام بهارستان. د 2، س 2، ش 6. زمستان، 1388، صص 285-292.
ج- فهرست سایت
-جعفریان، رسول.(1390).« میراث منظوم ادبی شیعه در خراسان قرن هشتم و نهم هجری».www.ical.ir بازیابی شده در سایت1/10/95.
د- فهرست پایان‌نامه
-کفاش، حمزه.(1394). ((بررسی ولایتنامه به مثابه گونه‌ی ادبی خاص شعر شیعی در قرن نهم)). پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد.
- نادعلی زاده، مسلم.(1394). ((گونه شناسی ادبیات منظوم شیعی در ایران (از آغاز صفویه تا پایان قاجار)).پایان‌نامه دکتری. دانشکده ادبیات دانشگاه علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی.
الف- فهرست کتاب‌ها
-قرآن کریم.
- ابن حسام خوسفی. محمد بن حسام‌الدین. دیوان محمد بن حسام خوسفی. به اهتمام احمد احمدی بیرجندی و محمدتقی سالک. مشهد: نشر اداره کل حج و اوقاف و امور خیریه استان خراسان،1366.
- بامشکی، سمیرا. روایت‌شناسی داستان‌های مثنوی. تهران: نشر هرمس، 1393.
-بویس، مری.1368. خنیاگری و موسیقی درایران. ترجمه بهزاد باشی. تهران: آگاه.
-بیضایی، بهرام.1344. نمایش در ایران. تهران: کاویان.
-جنگ اشعار از شعرای گمنام. (بی تا). نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. شماره 13609.
-جنگ خزائن‌القصیده. [بی‌تا]. نسخه خطی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی. شماره 4991.
- حرّی، ابوالفضل. کلک خیال انگیز (بوطیقای ادبیات وهمناک، کرامات و معجزات). تهران: نشر نی، 1393.
- دانش‌نامه زبان و ادب فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. ج 1. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1384.
-دولتشاه سمرقندی.1338. تذکره‌الشعرا. تهران: مؤسسه خاور.
-سلیمی تونی، تاج الدین حسن. 1390. دیوان سلیمی تونی. به کوشش عباس رستاخیز و مقدمه حسن عاطفی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- علی بن احمد. (بی‌تا). جنگ علی بن احمد. نسخه خطی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. شماره 3528
-قزوینی‌رازی، عبدالجلیل.1358.النقض. به تحقیق جلال الدین محدث ارموی. تهران: انجمن آثار ملی.
- محجوب، محمد جعفر. ادبیات عامیانه ایران. ج 2. به کوشش حسن ذوالفقاری. تهران: نشر چشمه، 1382.
-همایی، جلال‌الدین. 1361.فنون بلاغت و صناعات ادبی. ج1-2. تهران: نشر توس.
ب- فهرست مقالات
- افشاری، مهران. ((جست‌و‌جویی در تاریخ مناقب‌خوانی و اشاره‌ای به منظومه علی‌نامه)). ضمیمه آینه میراث. دوره جدید، ضمیمه 20، س 8، 1389، صص 7-34.
- سلطانی مقدم، حمیده. ((چهار قصیده از افچنگی)). پیام بهارستان. د 2، س 2، ش 6. زمستان، 1388، صص 285-292.
ج- فهرست سایت
-جعفریان، رسول.(1390).« میراث منظوم ادبی شیعه در خراسان قرن هشتم و نهم هجری».www.ical.ir بازیابی شده در سایت1/10/95.
د- فهرست پایان‌نامه
-کفاش، حمزه.(1394). ((بررسی ولایتنامه به مثابه گونه‌ی ادبی خاص شعر شیعی در قرن نهم)). پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد.
- نادعلی زاده، مسلم.(1394). ((گونه شناسی ادبیات منظوم شیعی در ایران (از آغاز صفویه تا پایان قاجار)).پایان‌نامه دکتری. دانشکده ادبیات دانشگاه علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی.
