دوبارکه بغ‌بانویی در پیکر عروسک؛ بازجست آیینی نمایشی در کتاب نشوار المحاضرۀ تنوخی

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسنده
ایران، بجنورد، دانشگاه کوثر بجنورد، دانشکدۀ علوم انسانی، گروه زبان و ادبیات عربی.
چکیده
دوبارکه نام عروسکی است که قاضی تنوخی، ادیب عربی­نویس سدۀ چهارم هجری، در کتاب نشوار المحاضره و أخبار المذاکره، از آن یاد می­کند. از گزارش خُرد تنوخی برمی­آید که ساختن این عروسک در بغداد و بر بام نهادنش در شب نوروز با آیین­های کهن سال نو به­ویژه با آیین ازدواج مقدس در پیوند است. این جستار می­کوشد با تکیه بر نشانه­های یافت­شده در بازگفت تنوخی و نیز به یاری نشانه­های برون­متنی ـ جشن سال نو در بابل و آیین­های عروسکی باران­کرداری در ایران ـ از چیستی دوبارکه و پیوندش با بغ­بانوی باروری پرده بردارد و چگونگی برگزاری این آیین فراموش­شده را بشناساند. مهم­ترین یافتۀ این کاوش آن است که باشندگان بغداد نمایشی آیینی را بر پا می­دارند و دوبارکه ایزدبانوی باروری است که طی این آیین در پیکر عروسک نمایانده می­شود. از این رو می­توان دوبارکه و آیین او را همچون میرنوروزی در جرگۀ نمایش­های آیینی نوروز جای داد.
کلیدواژه‌ها

موضوعات


آبادانی،فرهاد.(1357).تقویم در ایران پیش از اسلام.بررسی‌های تاریخی.شماره 78.صص 140-125.
آقاعباسی،یداله.(1386).«باران‌خواهی».مطالعات ایرانی.شماره12.سال ششم.صص19-1.
ابن الأثیر،عزالدین.(1997).الکامل فی التاریخ.بیروت: دار الکتاب العربی.
ابن طباطبا،ابن الطقطقی.(1997). الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه.بیروت:دارالقلم العربی.
أبوالشیخ الأصبهانی،أبومحمد.(1992).طبقات المحدثین بأصبهان و الواردین علیها.بیروت:مؤسسه‌الرساله.
ارفعی،عبدالمجید.(1387).«اکیتو آیین آغاز سال نو در بابل».فرهنگ مردم.شماره 27 و 28.صص 203-191.
الیاده،میرچا.(1395).تاریخ اندیشه‌های دینی (از عصر حجر تا اسرار الئوسیس).ترجمۀ بهزاد سالکی.تهران:پارسه.
ـــــ.(1393).اسطورۀ بازگشت جاودانه.ترجمۀ بهمن سرکاراتی.تهران:طهوری.
باستانی‌پاریزی،ابراهیم.(1392).خاتون هفت‌قلعه.تهران:نشر علم.
بهار،مهرداد.(1395).از اسطوره تا تاریخ.تهران:چشمه.
ــــ(1386).ادیان آسیایی.تهران:چشمه.
بهروزی‌نیا،زهره.(1394).«بررسی ردپای جان‌بخشی آناهیتا بر عروسک‌های باران‌خواهی».تئاتر.شماره61.صص 26-11.
بیانی،شیرین.(1377).تیسفون و بغداد در گذر تاریخ.تهران:جامی.
بیرونی،أبوریحان.(بی‌تا).التفهیم لأوائل صناعه التنجیم.ترجمۀجلال‌الدین‌همایی.تهران:انجمن‌آثار‌ملی.
ـــــ.(1386).آثار الباقیه عن القرون الخالیه.ترجمۀ اکبر داناسرشت.تهران:امیرکبیر.
تنوخی،أبوعلی المحسِّن.(2004).نشوار المحاضره و أخبار المذاکره.تصحیح‌مصطفی‌حسین‌عبدالهادی.‌بیروت:دارالکتب‌العلمیه.
ـــــ.(1995).نشوار المحاضره و أخبار المذاکره.بیروت:دارصادر.
تیمور،أحمد.(1341هـ.ق).«تفسیرالألفاظ‌العباسیه‌فی‌نشوار‌المحاضره».مجمع اللغه العربیه.صص 12-9.
الثعالبی،عبدالملک.(2003).ثمارالقلوب‌فی‌المضاف‌والمنسوب.تصحیح‌محمد‌أبوالفضل‌ابراهیم.‌صیدا–بیروت:المکتبه‌العصریه.
الجاحظ،أبوعثمان.‌(1914).‌التاج فی أخلاق الملوک.‌تصحیح‌أحمد‌زکی‌پاشا.‌قاهره:‌أمیریه.
جعفری،حسن.(1387).«دین‌واسطوره:بررسی‌فلسفی‌نظریه‌میرچا الیاده پیرامون‌اسطوره».پژوهشنامۀادیان.شماره4.صص74-47.
حاتمی،حسن.(1371).«گلابارون‌دعای‌باران‌در کازرون».کلک.شماره 29.صص202-197.
حسینی،مریم.(1393).«ازدواج‌جادویی‌در هفت‌پیکر‌نظامی؛مقایسۀ‌تطبیقی‌قهرمانان‌اسطوره‌ای‌ایران‌و یونان و کارکرد مشترک نجوم کیمیاگری در روایت هفت‌پیکر».جستارهای ادبی.شماره 187.صص 38-21.
حسینی،سیدحسن.(1384).«نوروز بابلی اکیتو». اخبار ادیان.شماره 13.صص 101-99.
خاکرند،شکرالله.(1386).«تأثیر آداب و رسوم حکومتداری ایرانیان بر شیوۀ حکومتداری عباسیان».دانشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه تبریز (تاریخ).شماره25.سال سیزدهم.صص 38- 19.
خجسته،فرامرزوحسنی‌جلیلیان،محمدرضا.(1389).«تحلیل داستان سیاوش بر بنیاد ژرف‌ساخت الهۀ باروری و ایزد گیاهی». تاریخ ادبیات.شماره 64.صص 96-77.
دوستخواه،جلیل.(1385).اوستا کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی.تهران:مروارید.
ذوالفقاری،حسن‌با همکاری شیری،علی‌اکبر.(1395).باورهای عامیانۀ مردم ایران.تهران:چشمه.
رضائی‌نیا،عباس.(1382).«جایگاه موسیقی مذهبی در ایران باستان».هنرهای زیبا.شماره12.صص 117-106.
ژیران،ف و دیگران.(1375).اساطیر آشور و بابل.ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور.تهران:فکر روز.
ساندر. ن.ک.(1373).بهشت و دوزخ در اساطیر بین‌النهرین.ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور.تهران:فکر روز.
سعدی‌شاهرودی، محمدجواد.(1381).«نقش آهنگ در قرائت کتاب‌های مذهبی ادیان».مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران.صص 525-507.
السیوطی،جلال‌الدین.(1986).نزهه الجلساء فی أشعار النساء.تصحیح عبداللطیف عاشور.قاهره:مکتبه القرآن.
شوالیه،ژان و گربران،آلن.(1387).فرهنگ نمادها.ترجمۀ سودابه فضائلی.تهران:جیحون.
صادقی،قطب‌الدین.(1391).«عملکرد و جنبه‌های نمادین هل‌په‌رکی یا رقص‌های آیینی-باستانی کردی».نمایش. شماره161.صص 82-79.
الصفدی،صلاح‌الدین.(2000).الوافی بالوفیات.تصحیح أحمد الأرناؤوط و ترکی مصطفی.بیروت:دار إحیاء التراث.
طباطبایی،سیدحسین ودیگران.(1394).«آیین‌های سوگ و سرو در منطقۀ سرکویر دامغان».فرهنگ و ادبیات عامه. شماره5.صص 27-1.
عاشورپور،صادق.(1389).نمایش‌های ایرانی (نمایش‌های آیین مزدایسنا).تهران:سورۀ مهر.
فاضلی،فیروز و کنعانی،ابراهیم.(1389).«سیاوش شخصیتی آیینی و رازناک در شاهنامه».پژوهشنامۀ زبان و ادب فارسی.شماره 13.سال چهارم.صص 108-93.
فرهادی،مرتضی.(1364).«باران‌خواهی در میان عشایر سیرجان و بافت».آینده.شماره 1و2و3.سال یازدهم.صص 32-25.
فریزر،جیمز جرج.(1395).شاخۀ زرین.ترجمۀ کاظم فیروزمند.تهران:آگاه.
قائمی،فرزاد.(1392).«رپیهوین تا سیاوش (تحلیل اسطوره‌شناختی ساختار آیینی داستان سیاوش بر مبنای الگوی هبوط ایزد رپیهوین و آیین‌های سالانۀ مرگ و تولد دوباره در فرهنگ ایران)».جستارهای ادبی.شماره 182.صص 86-62.
موزۀ ملی ایران.(1381).«موسیقی آیینی به روایت آثار پیش از اسلام».کتاب ماه هنر.شماره 43و44.صص 147-142.
کوپر،جی.سی.(1379).فرهنگ مصور نمادهای سنتی.ترجمۀ ملیحه کرباسیان.تهران:نشر فرشاد.
گوزل‌یوز،علی و پرتوی‌راد،طیبه. (1391).«بررسی و تحلیل نشانه‌شناسی سماع فرقۀ مولویه».عرفانیات در ادب فارسی.صص 56-37.
گیلانی،نجم‌الدین و گیلانی،آذرنوش.(1392).«سوگ سیاوش وشباهت آن به سوگ‌آیین‌های محلی (لری و کردی)». ادبیات و زبان‌های محلی ایران‌زمین.شماره 5.سال سوم.صص 203-182.
لاهیجی،شهلا و کار،مهرانگیز.(1392).شناخت هویت زن ایرانی در گسترۀ پیش‌تاریخ و تاریخ.تهران:انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.
مالینوفسکی، برانیسلاو.(1395).جادو،علم‌و دین. ترجمۀبهنام خلیلیان و مصطفی آقایی.تهران:جامی.
محفوظ،فروزنده.(1388).«پژوهشی در رقص‌های ایرانی از روزگاران باستان تا امروز».فرهنگ‌مردم.سال8.صص 204-179.
مختاریان،بهار.(1379).«میر نوروزی».ایرانشناسی.سال12.صص 117-111.
مرادی غیاث‌آبادی،رضا.(1383).راهنمای زمان جشن‌ها و گردهمایی‌های ملی ایران باستان.تهران:پژوهش‌های‌ایرانی.
مزداپور،کتایون.(1392).«افسانۀ پری در هزار و یک شب».شناخت هویت زن ایرانی در گسترۀ پیش‌تاریخ و تاریخ.شهلا لاهیجی و مهرانگیز کار.تهران:انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.
ـــــ(1366).«تحلیلی بر اسطورۀ باران‌کرداری».چیستا.شماره38.صص 586-580.
مشیری،ژیلا.(1392).«مراسم طلب باران در حوزۀ کویری ایران».انسان‌شناسی.شماره19.سال یازدهم.صص 138-118.
معصومی،غلامرضا.(1384).دائره المعارف اساطیر و آیین‌های باستانی جهان.تهران:سورۀ مهر.
موله.م.(1363).ایران باستان.ترجمۀژاله آموزگار.تهران:توس.
مینوی‌خرد.(1354).ترجمۀاحمد تفضلی.تهران:بنیادفرهنگ‌ایران.
نرشخی،ابوبکر.(1351).تاریخ بخارا.ترجمۀ ابونصر احمد القباوی.تهران:بنیاد فرهنگ ایران.
نعمت‌طاووسی،مریم. (1386).«بازجست اجزای آیین‌های سیاوشی».مطالعات ایرانی.شماره12.سال ششم.صص 195-181.
نوربخش،حسین.(1375).«نوروز؛ رسوم از یادرفته و آیین‌های رو به زوال».گزارش.شماره 73و74.صص 72-68.
سودانی،فاضل.(2006).طقوس‌الخصب‌الروحی‌التراجیدی‌فی‌وادی‌الرافدین.معابر.
http://www.maaber.org/issue_september07/mythology1.htm