دواندن خروس برای دفع گزند؛ یک باورِ عامۀ طبی در دیوان خاقانی
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
دانشگاه بوعلی سینا همدان
چکیده
یکی از ویژگی‌های مهم و متمایزکنندۀ دیوان خاقانی، انعکاس باورهای مختلفِ مردم، از آداب و رسوم اجتماعی و فرهنگی مردمان آن روزگار تا بازی‌های کودکانه و اعتقادهای خرافی رایج در بین مردم جامعۀ زمان خود است. باورهای عامه و گاه خرافی که در روزگاران گذشته برای درمان بیماری‌های مختلف تجویز می‌شده، در بین آثار کهن ادب فارسی، بیش از همه در دیوان خاقانی شروانی بازتاب پیدا کرده است. یکی از این اعتقادهای کهن طبی در مداوای گزیدگی حیوانات و حشرات و درمان برخی بیماری‌های دیگر همانند طاعون و قولنج، استفاده از خروسی بوده است که پیش از ذبح، آن را دوانده و خسته کرده باشند. البته در کتاب‌های طبی عامه و سنتی قدیم، شیوه‌های مختلفی برای استفاده از آن آورده شده است. افزون بر این، در باورهای گذشتگان، دواندن خروس پیر، یا سایر حیوانات قبل از ذبح، سبب لطیف شدن گوشت آن‌ها می‌شده است. در این تحقیق، موارد مذکور بر پایۀ بیت‌هایی از دیوان خاقانی تبیین و بررسی شده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
-آملی، شمس‌الدین محمد بن محمود (1381). نفائس الفنون فی عرائس العیون. به تصحیح ابراهیم میانجی و مقدمۀ هدایت‌الله مسترحمی. تهران: اسلامیه.
-افضل‌الملک، غلامحسین (1361). افضل‌التواریخ. به کوشش سیروس سعدونیان. تهران: نشر تاریخ ایران.
-امیری، منوچهر (1353). فرهنگ داروها و واژه‌های دشوار الأبنیه عن حقایق الأدویه. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-اولمان، مانفرد (1383). طب اسلامی. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: توس.
-بیرونی، ابوریحان (1386). آثارالباقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.
-تبریزی، محمدحسین بن خلف (1376). برهان قاطع. به اهتمام محمد معین. تهران: امیرکبیر.
-جرجانی، اسماعیل بن حسن (1345). الأغراض الطبّیه و المباحث العلائیه. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-جرجانی، اسماعیل بن حسن (139۱). ذخیره خوارزمشاهی. قم: موسسه احیاء طب طبیعی.
-جمالی یزدی، ابوبکر (1386). فرخ‌نامه. به کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
-حاجی‌شریف، احمد (1388). دائرۀ‌المعارف گیاه‌درمانی ایران. تهران: حافظ نوین.
-حسینی تبریزی، علی بن محمد (1382). قانون‌العلاج. به کوشش محمدمهدی اصفهانی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، موسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی.
-خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل (1378). دیوان. به کوشش ضیاء‌الدین سجادی. تهران: زوّار.
-دنیسری، شمس‌الدین محمد (1387). نوادرالتبادر لتحفه‌البهادر. به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-دولت‌آبادی، سیدعلی‌محمد (1390). خاطرات و ملاحظات. به کوشش ایرج افشار. تهران: سخن.
-دهخدا، علی اکبر و دیگران (1377). لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.
-ذوالفقاری، حسن (1392). «درمان عامیانه نزد مردم ایران». مجلۀ طب سنتی اسلام و ایران. سال چهارم، شمارۀ دوم. صص 138- 160.
-شاه ارزانی، محمد اکبر بن محمد (1387الف). طب اکبری. تصحیح و تحقیق موسسه احیاء طب طبیعی. قم: جلال‌الدین.
-شاه ارزانی، محمد اکبر بن محمد (1387ب). فصوال‌الأعراض. شرح قاسم قادری. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران.
-شریف، محمدمهدی بن علینقی (1387). زادالمسافرین. قم: جلال‌الدین.
-شمس‌الدین آملی، محمدبن محمود (1381). نفائس‌الفنون فی عرائس‌العیون. تصحیح ابراهیم میانجی. تهران: اسلامیه.
-شمس‌الدین احمد (1387). خزائن‌الملوک. با مقدمۀ محمدمهدی اصفهانی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران.
-شیرازی، محمود بن الیاس (بی‌تا). غیاثیه. قم: إحیاء طب.
-عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن ابراهیم (1387). الهی‌نامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
-عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین بن محمد هادی (1385). خلاصۀ‌الحکمه. به تصحیح اسماعیل ناظم. قم: اسماعیلیان.
-عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین بن محمدهادی (1380). مخزن‌الأدویه. تهران: باورداران.
-فخر رازی، محمدبن عمر (1390). حفظ‌البدن. مقدمه و تصحیح محمدابراهیم ذاکر. تهران: میراث مکتوب.
-فردوسی، حکیم ابوالقاسم (1382). شاهنامه. بر پایۀ چاپ مسکو. تهران: هرمس.
-قزوینی، زکریا (1340). عجایب‌المخلوقات و غرائب‌الموجودات. تصحیح و مقابلۀ نصرالله سبوحی. تهران: بی‌نا.
-کثیری، مسعود (1395). «تأثیر باورهای طبی مغولان در طب عامیانۀ دورۀ قاجار». مجلۀ اخلاق و تاریخ پزشکی. دورۀ نهم. شمارۀ ۴. صص 30- 42.
-کزازی، میرجلال‌الدین (1389). گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی. تهران: مرکز.
-محمدصادق علیخان (1323). مخازن‌التعلیم. دهلی: مطبع فاروقی.
-معین، محمد (1392). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.
-ناظم جهان، محمد اعظم (1387). اکسیر اعظم. با مقدمۀ محمدمهدی اصفهانی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران.
-نخعی آشتیانی، محمد مومن بن محمدحسین (1387). تذکرۀ‌العلاج و رساله خواص بیخ چینی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، موسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی.
-یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (1383). معجم‌البلدان. ترجمۀ علینقی منزوی. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
-یوسفی هروی، یوسف بن محمد (1382). جامع‌الفوائد. با مقدمۀ محمدمهدی اصفهانی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، موسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی.
-افضل‌الملک، غلامحسین (1361). افضل‌التواریخ. به کوشش سیروس سعدونیان. تهران: نشر تاریخ ایران.
-امیری، منوچهر (1353). فرهنگ داروها و واژه‌های دشوار الأبنیه عن حقایق الأدویه. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-اولمان، مانفرد (1383). طب اسلامی. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: توس.
-بیرونی، ابوریحان (1386). آثارالباقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.
-تبریزی، محمدحسین بن خلف (1376). برهان قاطع. به اهتمام محمد معین. تهران: امیرکبیر.
-جرجانی، اسماعیل بن حسن (1345). الأغراض الطبّیه و المباحث العلائیه. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-جرجانی، اسماعیل بن حسن (139۱). ذخیره خوارزمشاهی. قم: موسسه احیاء طب طبیعی.
-جمالی یزدی، ابوبکر (1386). فرخ‌نامه. به کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
-حاجی‌شریف، احمد (1388). دائرۀ‌المعارف گیاه‌درمانی ایران. تهران: حافظ نوین.
-حسینی تبریزی، علی بن محمد (1382). قانون‌العلاج. به کوشش محمدمهدی اصفهانی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، موسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی.
-خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل (1378). دیوان. به کوشش ضیاء‌الدین سجادی. تهران: زوّار.
-دنیسری، شمس‌الدین محمد (1387). نوادرالتبادر لتحفه‌البهادر. به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-دولت‌آبادی، سیدعلی‌محمد (1390). خاطرات و ملاحظات. به کوشش ایرج افشار. تهران: سخن.
-دهخدا، علی اکبر و دیگران (1377). لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.
-ذوالفقاری، حسن (1392). «درمان عامیانه نزد مردم ایران». مجلۀ طب سنتی اسلام و ایران. سال چهارم، شمارۀ دوم. صص 138- 160.
-شاه ارزانی، محمد اکبر بن محمد (1387الف). طب اکبری. تصحیح و تحقیق موسسه احیاء طب طبیعی. قم: جلال‌الدین.
-شاه ارزانی، محمد اکبر بن محمد (1387ب). فصوال‌الأعراض. شرح قاسم قادری. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران.
-شریف، محمدمهدی بن علینقی (1387). زادالمسافرین. قم: جلال‌الدین.
-شمس‌الدین آملی، محمدبن محمود (1381). نفائس‌الفنون فی عرائس‌العیون. تصحیح ابراهیم میانجی. تهران: اسلامیه.
-شمس‌الدین احمد (1387). خزائن‌الملوک. با مقدمۀ محمدمهدی اصفهانی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران.
-شیرازی، محمود بن الیاس (بی‌تا). غیاثیه. قم: إحیاء طب.
-عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن ابراهیم (1387). الهی‌نامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
-عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین بن محمد هادی (1385). خلاصۀ‌الحکمه. به تصحیح اسماعیل ناظم. قم: اسماعیلیان.
-عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین بن محمدهادی (1380). مخزن‌الأدویه. تهران: باورداران.
-فخر رازی، محمدبن عمر (1390). حفظ‌البدن. مقدمه و تصحیح محمدابراهیم ذاکر. تهران: میراث مکتوب.
-فردوسی، حکیم ابوالقاسم (1382). شاهنامه. بر پایۀ چاپ مسکو. تهران: هرمس.
-قزوینی، زکریا (1340). عجایب‌المخلوقات و غرائب‌الموجودات. تصحیح و مقابلۀ نصرالله سبوحی. تهران: بی‌نا.
-کثیری، مسعود (1395). «تأثیر باورهای طبی مغولان در طب عامیانۀ دورۀ قاجار». مجلۀ اخلاق و تاریخ پزشکی. دورۀ نهم. شمارۀ ۴. صص 30- 42.
-کزازی، میرجلال‌الدین (1389). گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی. تهران: مرکز.
-محمدصادق علیخان (1323). مخازن‌التعلیم. دهلی: مطبع فاروقی.
-معین، محمد (1392). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.
-ناظم جهان، محمد اعظم (1387). اکسیر اعظم. با مقدمۀ محمدمهدی اصفهانی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران.
-نخعی آشتیانی، محمد مومن بن محمدحسین (1387). تذکرۀ‌العلاج و رساله خواص بیخ چینی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، موسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی.
-یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (1383). معجم‌البلدان. ترجمۀ علینقی منزوی. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
-یوسفی هروی، یوسف بن محمد (1382). جامع‌الفوائد. با مقدمۀ محمدمهدی اصفهانی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، موسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی.
