دختری درون قلعه است؛ قلعه دخترها و داستان‌هایشان
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
شماری از قلعه‌های ایران قلعه دختر نام دارند. درباره دلایل انتخاب این نام دو نظر اصلی بیان شده است. نخست اینکه به‌دلیل سختیِ دسترسی و ناممکن بودن تصرف آن‌ها چنین نامیده شده‌اند، دیگر اینکه این نام نشان‌دهنده اختصاص این اماکن در گذشته‌ای دور به ایزدی باستانی همچون اناهیتاست. نظر اخیر به‌دلیل تمایل ایرانیان معاصر به بازشناختن مضامین باستانی در آثار و بناهای تاریخی، محبوبیت نسبتاً زیادی یافته و به نوبه خود، شناسایی منشأ برخی از مکان‌های مقدس، همچون زیارتگاه‌های زنانه زرتشتیان و مسلمانان را تحت‌تأثیر قرار داده است. این مقاله اعتبار تاریخی این دو نظر را ارزیابی می‌کند و نشان می‌دهد که این نام‌گذاری، به دشواررس بودن ادعاشده آن قلعه‌ها و یا دین باستانی ایران ارتباطی ندارد. این مقاله نشان می‌دهد که نام‌گذاری این قلعه‌ها محصول خیال‌پردازی عامه مردم بوده و از گنجینه قصه‌ها و روایت‌های عامیانه بهره برده و بُن‌مایه مشترک آن‌ها، حضور دختری در قلعه است. گونه‌هایی از قصه‌های عامیانه که با نام‌گذاری قلعه دخترها در ارتباط بوده‌اند، در این بررسی معرفی شده‌اند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ابن بلخی (1921). فارس‌نامه. به تصحیح گای لیسترانج و رینولد الن نیکلسون. کمبریج: مطبعة دارالفنون کمبریج.
انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1369). فردوسی‌نامه. تهران: علمی.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1344). خاتون هفت قلعه. تهران: کتابفروشی دهخدا.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1388). تاریخ بیهقی. به تصحیح محمدجعفر یاحقّی و مهدی سیّدی. تهران: سخن.
پورکریم، هوشنگ (1341). فشندک. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد (1900). غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم. چاپ زوتنبرگ. پاریس.
چهل طوطی (1346ق). بمبئی: مطبع مظفری.
خنجی اصفهانی، فضل‌الله روزبهان (1382). تاریخ عالم‌آرای امینی. به تصحیح محمداکبر عشیق. تهران: میراث مکتوب.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1960). اخبار الطوال. به تصحیح عبدالمنعم عامر و جمال‌الدین الشیال. قاهره: دار إحیاء الکتب العربی.
زمانی، عباس (1350). «قلعة دختر شوراب گناباد». مجلة بررسی‌های تاریخی. سال ششم، شمارة مسلسل 33. صص 387-404.
زند مقدم، محمود (1378). حکایت بلوچ. جلد سوم. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (1881-1882). تأریخ الرسل و الملوک. به تصحیح دوخویه. لیدن: بریل.
فردوسی، ابوالقاسم (1393). شاهنامه. به تصحیح جلال خالقی مطلق. تهران: دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
فرصت شیرازی، محمدنصیر (1314ق). آثار عجم. بمبئی: مطبع ناصری.
قصة حمزه (حمزه‌نامه) (1347). به کوشش جعفر شعار. تهران: دانشگاه تهران.
کاتب یزدی، احمد بن حسین (1386). تاریخ جدید یزد. به کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
کتاب الحکایات العجیبه و الأخبار الغریبه (1956). چاپ هانس ویر. ویسبادن: فرانتس اشتاینر.
کهزاد، احمدعلی (1334). رهنمای بامیان. کابل: انجمن تاریخ افغانستان.
مجمل التواریخ و القصص (1318). به تصحیح ملک‌الشعراء بهار. تهران: کلالة خاور.
محجوب، محمدجعفر (1386). ادبیات عامیانه ایران، مجموعه مقالات درباره‌ی افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. چاپ سوم. تهران: چشمه.
محمود میرزا بن فتحعلی شاه قاجار. مقصود جهان. نسخه‌های خطی شمارة 14205 و 4019 کتابخانة مجلس شورای اسلامی.
مستوفی بافقی، محمد مفید (1340). جامع مفیدی. به کوشش ایرج افشار. تهران: کتابفروشی اسدی.
نهایه الأرب فی اخبار الفرس و العرب (1375). به تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
وکیلیان، سید احمد (1382). قصه‌های مردم. تهران: مرکز.
Aarne, Antti; Thompson, Stith (1961). The Types of the Folktale: A Classification and Bibliography: Antti Aarne's Verzeichnis der Märchentypen. second revision. Helsinki: Academia Scientiarum Fennica.
Bellew, Walter Henry (1874). From the Indus to the Tigris: A Narrative of a Journey through the Countries of Balochistan, Afghanistan, Khorassan and Iran in 1872. London: Trübner & Co.
Boyce, Mary (1967). “Bībī Shahrbānū and the Lady of Pārs.” Bulletin of the School of Oriental and African Studies. Vol. 30. No. 1. pp. 30–44.
Boyce, Mary (1989). “Anāhīd, i. Ardwīsūr Anāhīd.” Encyclopædia Iranica I, pp. 1003–1006.
Brugsch, Heinrich Karl (1862). Reise der K. Preussischen Gesandtschaft nach Persien: 1860 und 1861. Bd. 1 Leipzig: J. C. Hinrichs'sche Buchhandlung.
Coates, Richard (2006). “Maiden Castle, Geoffrey of Monmouth and Hārūn al-Rashīd.” Nomina, vol. 29. pp. 5–60.
Dieulafoy, Jane (1887). La Perse, la Chaldée et la Susiane: relation de voyage. Paris: Hachette.
Dumas, Alexandre (1859). Le Caucase: nouvells impressions de voyage II. Bruxelles: Jules Hetzel et Compagnie.
Eastwick, Edward Backhouse (1864). Journal of a Diplomate’s Three Years’ Residence in Persia. London: Smith, Elder and Co.
Edmonds, C. J. (1934). “A Tomb in Kurdistan.” Iraq, Vol. 1. No. 2. pp. 183–192.
Galland, Antoine (1806). Les mille et une nuits, contes arabes. Paris: Le Normant.
Jackson, A. V. Williams (1911). From Constantinople to the Home of Omar Khayyam: Travels in Transcaucasia and Northern Persia for Historic and Literary Research. New York: Macmillan.
Massé, Henri (1938). Croyances et coutumes persanes: suivies de contes et chansons populaires. Paris: Librairie Orientale et Américaine.
Morier, James (1818). A Second Journey through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople: between the years 1810–1816. London: Longman.
Musaeus (1973). “Hero and Leander,” in Callimachus: Aetia, Iambi, Hecale and Other Fragments; Musaeus: Hero and Leander. ed. & tr. C.A. Trypanis, Thomas Gelzer and Cedric H. Whitman. Loeb Classical Library 421. Cambridge, MA.: Harvard University Press.
Orsolle, Ernest (1885). Le Caucase et la Perse. Paris: E. Plon, Nourrit et cie.
Seklemian, A. G. (1898). The Golden Maiden, and other folk tales and fairy stories told in Armenia. Cleveland and New York: Helman-Taylor Co.
Spies, Otto (1961). “Das Märchen von den vierzig Mädchen.” Fabula vol. 4, pp. 1–19.
Sykes, Percy Molesworth (1902). Ten Thousand Miles in Persia; or, Eight Years in Irán. London: John Murray.
Wirth, Albrecht (1894). “The Tale of King’s Daughter in the Besieged Town.” American Anthropologist, Vol. 7. No. 4. pp. 367–372.
Yate, Charles Edward (1900). Khurasan and Sistan. Edinburgh and London: William Blackwood and Sons.
انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1369). فردوسی‌نامه. تهران: علمی.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1344). خاتون هفت قلعه. تهران: کتابفروشی دهخدا.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1388). تاریخ بیهقی. به تصحیح محمدجعفر یاحقّی و مهدی سیّدی. تهران: سخن.
پورکریم، هوشنگ (1341). فشندک. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد (1900). غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم. چاپ زوتنبرگ. پاریس.
چهل طوطی (1346ق). بمبئی: مطبع مظفری.
خنجی اصفهانی، فضل‌الله روزبهان (1382). تاریخ عالم‌آرای امینی. به تصحیح محمداکبر عشیق. تهران: میراث مکتوب.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1960). اخبار الطوال. به تصحیح عبدالمنعم عامر و جمال‌الدین الشیال. قاهره: دار إحیاء الکتب العربی.
زمانی، عباس (1350). «قلعة دختر شوراب گناباد». مجلة بررسی‌های تاریخی. سال ششم، شمارة مسلسل 33. صص 387-404.
زند مقدم، محمود (1378). حکایت بلوچ. جلد سوم. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (1881-1882). تأریخ الرسل و الملوک. به تصحیح دوخویه. لیدن: بریل.
فردوسی، ابوالقاسم (1393). شاهنامه. به تصحیح جلال خالقی مطلق. تهران: دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
فرصت شیرازی، محمدنصیر (1314ق). آثار عجم. بمبئی: مطبع ناصری.
قصة حمزه (حمزه‌نامه) (1347). به کوشش جعفر شعار. تهران: دانشگاه تهران.
کاتب یزدی، احمد بن حسین (1386). تاریخ جدید یزد. به کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
کتاب الحکایات العجیبه و الأخبار الغریبه (1956). چاپ هانس ویر. ویسبادن: فرانتس اشتاینر.
کهزاد، احمدعلی (1334). رهنمای بامیان. کابل: انجمن تاریخ افغانستان.
مجمل التواریخ و القصص (1318). به تصحیح ملک‌الشعراء بهار. تهران: کلالة خاور.
محجوب، محمدجعفر (1386). ادبیات عامیانه ایران، مجموعه مقالات درباره‌ی افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. چاپ سوم. تهران: چشمه.
محمود میرزا بن فتحعلی شاه قاجار. مقصود جهان. نسخه‌های خطی شمارة 14205 و 4019 کتابخانة مجلس شورای اسلامی.
مستوفی بافقی، محمد مفید (1340). جامع مفیدی. به کوشش ایرج افشار. تهران: کتابفروشی اسدی.
نهایه الأرب فی اخبار الفرس و العرب (1375). به تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
وکیلیان، سید احمد (1382). قصه‌های مردم. تهران: مرکز.
Aarne, Antti; Thompson, Stith (1961). The Types of the Folktale: A Classification and Bibliography: Antti Aarne's Verzeichnis der Märchentypen. second revision. Helsinki: Academia Scientiarum Fennica.
Bellew, Walter Henry (1874). From the Indus to the Tigris: A Narrative of a Journey through the Countries of Balochistan, Afghanistan, Khorassan and Iran in 1872. London: Trübner & Co.
Boyce, Mary (1967). “Bībī Shahrbānū and the Lady of Pārs.” Bulletin of the School of Oriental and African Studies. Vol. 30. No. 1. pp. 30–44.
Boyce, Mary (1989). “Anāhīd, i. Ardwīsūr Anāhīd.” Encyclopædia Iranica I, pp. 1003–1006.
Brugsch, Heinrich Karl (1862). Reise der K. Preussischen Gesandtschaft nach Persien: 1860 und 1861. Bd. 1 Leipzig: J. C. Hinrichs'sche Buchhandlung.
Coates, Richard (2006). “Maiden Castle, Geoffrey of Monmouth and Hārūn al-Rashīd.” Nomina, vol. 29. pp. 5–60.
Dieulafoy, Jane (1887). La Perse, la Chaldée et la Susiane: relation de voyage. Paris: Hachette.
Dumas, Alexandre (1859). Le Caucase: nouvells impressions de voyage II. Bruxelles: Jules Hetzel et Compagnie.
Eastwick, Edward Backhouse (1864). Journal of a Diplomate’s Three Years’ Residence in Persia. London: Smith, Elder and Co.
Edmonds, C. J. (1934). “A Tomb in Kurdistan.” Iraq, Vol. 1. No. 2. pp. 183–192.
Galland, Antoine (1806). Les mille et une nuits, contes arabes. Paris: Le Normant.
Jackson, A. V. Williams (1911). From Constantinople to the Home of Omar Khayyam: Travels in Transcaucasia and Northern Persia for Historic and Literary Research. New York: Macmillan.
Massé, Henri (1938). Croyances et coutumes persanes: suivies de contes et chansons populaires. Paris: Librairie Orientale et Américaine.
Morier, James (1818). A Second Journey through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople: between the years 1810–1816. London: Longman.
Musaeus (1973). “Hero and Leander,” in Callimachus: Aetia, Iambi, Hecale and Other Fragments; Musaeus: Hero and Leander. ed. & tr. C.A. Trypanis, Thomas Gelzer and Cedric H. Whitman. Loeb Classical Library 421. Cambridge, MA.: Harvard University Press.
Orsolle, Ernest (1885). Le Caucase et la Perse. Paris: E. Plon, Nourrit et cie.
Seklemian, A. G. (1898). The Golden Maiden, and other folk tales and fairy stories told in Armenia. Cleveland and New York: Helman-Taylor Co.
Spies, Otto (1961). “Das Märchen von den vierzig Mädchen.” Fabula vol. 4, pp. 1–19.
Sykes, Percy Molesworth (1902). Ten Thousand Miles in Persia; or, Eight Years in Irán. London: John Murray.
Wirth, Albrecht (1894). “The Tale of King’s Daughter in the Besieged Town.” American Anthropologist, Vol. 7. No. 4. pp. 367–372.
Yate, Charles Edward (1900). Khurasan and Sistan. Edinburgh and London: William Blackwood and Sons.
