قربانی نخل؛ آیینی بازمانده از آیین‌های دوموزی
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
دانشگاه بیرجند
چکیده
قربانی همواره یکی از رایج‌ترین اعمال آیینی در ایران بوده است. امروزه در ایران مفهوم قربانی به قربانی خونی محدود شده است؛ اما در برخی از بخش‌های نخل‌خیز ایران نظیر جنوب، جنوب غربی و حاشیۀ کویر مانند خور و بیابانک و طبس هنگام بازگشت از زیارت خانۀ خدا یا سفری دیگر، در مراسم عروسی و مهم‌تر از همه پیش از عید نوروز (اول فروردین) و روز سیزدهبهدر درخت نخل قربانی می‌شود. در این مقاله با بررسی‌های تاریخی، اسطوره‌شناختی و نمادشناختی این فرض پیش نهاده شده است که آیین قربانی نخل، در آیین‌های باروری اساطیر تغییر فصل (اعتدال بهاری)، بهویژه دوموزی ریشه دارد؛ زیرا نخل، نماد خدای دوموزی، از خدایان شهید بین‌النهرین است. آیین‌های مربوط به دوموزی نیز از چند جهت با آیین قربانی نخل شباهت دارد: در مراسم قربانی نخل و آیین‌های دوموزی، شخصیت اصلی دوموزی است؛ در آیین کهن دوموزی بهعنوان یک ایزد قربانی (شهیدشونده ـ رستاخیزکننده) و امروزه نماد دوموزی، نخل، بهعنوان نماد باروری (چرخۀ مرگ ـ رستاخیز طبیعت) و قربانی است. هر دوی این آیین‌ها در اواخر اسفند و اوایل فروردین برگزار می‌شدند. دیگر اینکه آیین تموز مبتنی بر باروری (زنان/ زمین) بوده است. در باورهای عامۀ مردم نیز هنوز بر این نکته تأکید می‌شود که گردۀ درخت خرمای نر، پنیر نخل، میوۀ خرما و دیگر اجزای آن در تقویت قوای جنسی و باروری مردان مؤثر است. نکتۀ مهم دیگر برگزاری این آیین بهصورت گروهی و در کشتزار (نخلستان) است. پختن کماچ یا نان فطیر نیز یکی دیگر از اشتراکات این دو آیین است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
منابع
آبادانی، فرهاد (1345)، «درخت آسوریک»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، سال دوم، تابستان و پاییز، شمارۀ 2 و 3، صص 207-211
ابن هشام (1361)، سیرت رسول الله، ترجمه و انشای رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی(قاضی ابرقوه)، مقدمه و تصحیح اصغر مهدوی، تهران: انتشارات خوارزمی.
ابوالقاسمی، محسن (1383)، شعر در ایران پیش از اسلام، تهران: طهوری
اذکایی، پرویز (1386)، «منشأ مناظره‌های ادبی (ایران باستان و میان‌رودان)» پژوهش‌های ادب عرفانی، شمارۀ1، بهار، صص1-10
اسدیان خرم‌آبادی، محمد و محمد حسین جلان فرخی و منصور کیایی (1358)، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران: مرکز مردم‌شناسی ایران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
آسموسن، ج. پ. (1348)، اصول عقاید و اعتقادات دیانت زردشتی، در دیانت زرتشتی، ترجمۀ فریدون وهمن، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
اشرف‌جهانی، آزیتا (1385)، خرما، میوۀ زندگی، تهران: نشر علوم کشاورزی
آموزگار، ژاله (1383)، تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت.
اوشیدری، جهانگیر (1371)، دانشنامۀ مزدیسنا، واژه‌نامۀ توضیحی آیین زردشت، تهران: مرکز
آیدنلو، سجاد (1378)، «هوم در اوستا، نوشته‌های پهلوی و شاهنامه»، کیهان فرهنگی، شمارۀ 155، شهریور، صص67-69.
باستانی پاریزی، محمد ابراهیم (1357)، حماسه کویر، تهران، امیرکبیر
بلک، جرمی (1383)، فرهنگنامۀ خدایان، دیوان و نمادهای بین‌النهرین باستان، ترجمۀ پیمان متین، تهران: امیرکبیر.
بهار، مهرداد (1381)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، آگاه.
بیرلین، ج، ف. (1386)، اسطوره‌های موازی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
بیهقی، ابوالحسن علی بن زید (1361)، تاریخ بیهق، به کوشش احمد بهمنیار، تهران: کتابفروشی فروغی.
پور داوود، ابراهیم (1343)، اناهیتا، به کوشش مرتضی گرجی، تهران: امیرکبیر
پور ریاحی، مسعود (1353)، «پیرامون یک واژه از درخت آسوری»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، شمارۀ 111، پاییز، صص 362- 369
پورافکاری، نصرالله (1365)، درخت قربانی، رشد آموزش جغرافیا، شماره 6
تفضلی، احمد (1345)، «دو واژۀ پارتی از درخت آسوری و برابر آن‌ها در فارسی»، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارۀ 45، آذر، صص 138- 147
تفضلی، احمد (1383)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن
جاحظ (1380)، الحیوان، تهران، طرح نو
جاماسپ آسانا (1382)، متن‌های پهلوی، پژوهش سعید عریان، تهران: سازمان میراث فرهنگی
جانب الهی، محمد سعید (1372)، «نقش اقتصادی نخل در زندگی بلوچ»، تحقیقات جغرافیایی، شمارۀ 31، زمستان، صص 69-102
جعفری قریه علی، حمید (1386)، هوم پشمین پوش یا گیاه زرین، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دورۀ بیست و ششم، شماره دوم، پیاپی 51 .
جلالی نایینی، محمدرضا (1372)، گزیده سرودهای ریگ ودا، تهران، نشر نقره
دادور، ابوالقاسم و نگار بوبان (1386)، «عناصر اسطوره‌ای در منظومۀ درخت آسوری: چرا پیروز از آن بز است و نه درخت خرما؟»، هنرهای زیبا، شمارۀ 32، زمستان، صص 109-118.
دوبوکور،مونیک (1387)، رمزهای زنده جان، ترجمۀ جلال ستّاری، تهران: مرکز.
دوشن گیمن، ژاک (1383)، "آراء گوناگون دربارۀ زردشت"، ترجمۀ آرزو رسولی، نامۀ فرهنگستان، ضمیمۀ شمارۀ 16.
رضی، هاشم (1381)، دانشنامۀ ایران باستان، تهران، سخن
روح‌الامینی، محمود (1379)، «پژوهشی مردم‌شناختی در منظومۀ درخت آسوریک»، ادب پهلوانی، محمدمهدی مؤذن جامی، تهران: قطره
زنر، آر. سی. (1384)، طلوع و غروب زردشتی‌گری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.
ژیران، ف. و ل. دلاپورت و گ. لاکوئه (1382)، اساطیر آشور و بابل، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران، نشر کاروان.
سایبانی، احمد (1382)، فین بندرعباس، قم
سرکاراتی، بهمن (1382)، گفتار دربارۀ درخت آسوریک، نامۀ پژوهشگاه (ویژه ناصر خسرو، شمارۀ4
شوالیه، ژان و آلن گربران (1387)، فرهنگ نمادها، ج5، ترجمه و تحقیق سودابه فضائلی، تهران: جیحون.
ضیایی، محمد رفیع (1385)، «نخل، خرما، درخت خرما و آنچه از آن می‌سازند»، فرهنگ مردم، شمارۀ 17، بهار، صص 31-52
طوسی، نصیرالدین (بی‌تا)، اخلاق ناصری، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه
طیبی، امین (1381)، «نخل»، مدیریت در اسلام، شمارۀ 1، زمستان، صص 34-42
عدلی، محمدرضا (1387)، «مفهوم قربانی (یجنه/ یسنه) در هند و ایران باستان»، پژوهشنامۀ ادیان، شمارۀ 4، پاییز و زمستان، صص 101- 136.
عریان، سعید (1367الف)، «درخت آسوری»، چیستا، شمارۀ 52، آبان، صص 166-178
عریان، سعید (1367ب)، «درخت آسوری2»، چیستا، شمارۀ 53 و 54، آذر و دی، صص253-267
فرنبغ دادگی (1369)، گزارش مهرداد بهار، بندهشن، تهران، توس
فروید، زیگموند (1362)، توتم و تابو، ترجمۀ باقر ایرج پور، تهران: آسیا.
کرباسیان، ملیحه (1384)، فرهنگ الفبایی- موضوعی اساطیر ایران باستان، تهران: اختران
کرتیس، وستا سرخوش (1384)، اسطوره‌های ایرانی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز
کلینی، ابو جعفر محمّد بن یعقوب بن اسحق رازی (1421هـ.ق.)، اصول کافی، 6 جلد، ترجمه و شرح محمد باقر کمره‌ای، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
کندی، ادی سموئیل (1381)، آیین شهریاری در شرق، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: علمی و فرهنگی.
کومن، فرانتس (1380)، آیین پر رمز و راز میترایی، ترجمۀ هاشم رضی، تهران: بهجت.
گات‌ها (1378)، برگردان و گزارش ابراهیم پورداوود، تهران، اساطیر
گرامی، بهرام (1390)، «نخل در قرآن کریم»، ترجمان وحی، سال پانزدهم، شمارۀ2، پاییز و زمستان، صص65-79
گری، جان (1378)، اساطیر خاور نزدیک، ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
گزنفون (1384)، بازگشت ده هزار یونانی، ترجمۀ حسینقلی سالور و مسعود سالور، تهران: اساطیر.
لاهیجی، شهلا (1364)، افسانۀ درخت هولوپو، نامۀ فرهنگ ایران، تهران: بنیاد نیشابور.
لسان، حسین (1355)، قربانی از روزگار کهن تا امروز، هنر و مردم، ش 167.
ماهیار نوابی، یحیی (1363)، درخت آسوریک، تهران: سازمان انتشارات فروهر
معین، محمد (1355)، مزدیسنا و ادب پارسی، 2 جلد انتشارات دانشگاه تهران
میراسکندری، فریبا و مرضیه طاهری (1388)، «تحلیل مردم‌شناختی نخل و خرما در فرهنگ مردم خور و بیابانک»، فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 16، بهار، صص53-64
ناس، جان بایر (1383)، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
هرودوت (1387)، تاریخ هرودوت، جرج راولینسن، علامعلی وحید مازندرانی، تهران: علمی و فرهنگی.
هیس، ر . ه . (1340)، تاریخ مردم شناسی، تهران: ابن سینا.
هینلز، جان راسل (1382)، شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران، چشمه
ورمازرن، مارتین (1387)، آیین میترا، ترجمۀ بزرگ نادرزاده، تهران، چشمه
وزیدگی های زادسپرم (1385)، گزارنده: محمدتقی راشدمحصل، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
یاحقی، محمدجعفر (1375)، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و سروش
الیاده، میرچا (1376)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: سروش.
یشت ها (1377)، گزارش ابراهیم پورداوود ، تهران: انتشارات اساطیر.
یوسفیان کناری، محمد جعفر و محمود طاووسی (1388)، «کاوشی نوین در سرچشمه‌های نخستین حماسۀ گیل‌گمش»، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، دورۀ جدید، زمستان، شمارۀ 4، صص1-18.
Anklesaria, T.D. & B. T., (1908), The Bundahishn, Bombay.
Bartholomae, C. (1922). ‘Zur Kenntis der mitteliranschen Mundarten’, II, Sb. HAW, Heidellberg.
Benvenist, E. (1930). ‘Le texte Drakht asurig et la versification pehlevie’, JA 227, pp. 193-225.
Boyce, Mary (1996), A History of Zoroastrianism: The early Period, Vol. 1, Brill Academic Publishers.
Dasgupta, S., (1997), A History of Indian Phiosophy, Vol. 1, Delhi, Motilal Banarsidass.
Eggeling, Julius (1885), "Introduction", The Sacred Books of the East, šatapatha.brāhmana, Vol. xxvi, Max Muller (ed.), Oxford.
Encyclopedia Britannica A: www.britanica.com/topic/Tammuz-Mesopotamian-god
Encyclopedia Britannica B: www.britanica.com/topic/Dumuzi-Amaushumgalana
Gruca, Marta and Tinde R van Andel and Henrik Balslev (2014), "Ritual uses of palms in traditional medicine in sub-Saharan Africa: a review", JOURNAL OF ETHNOBIOLOGY AND ETHNOMEDICINE, 10:60, http://www.ethnobiomed.com/content/10/1/60.
Henning, W. B. (1977). ‘A Pahlavi Poem’, Acta Iranica VI (selected papers), Leiden. pp. 349-357.
James, E. O. (1908), “Sacrifice”, in Encyclopedia of Religion and Ethics, Volume XI, Ed. James Hastings and others, New York, Charles Scribner’s Sons.
JOSEPHSON, JODITH, The Pahlavi Translation Technique as Illustrated by Hom yasht, UPPSALA, 1997, p 91-93
Leeming, David (2005). The Oxford Companion to World Mythology. Oxford University Press.
Macdonel, A., A. (1897), Vedic Mythology, Strassburg.
Mc Call, H. (1995), Mesoppotamia Myth, British Museum Press, London, 3rd ed.
Mc Nall, B. & Philip lee & others (1991), World Civilization: The History and Their Culture, London & New York, W.W. Norton & Company, V. A, 7th ed.
Perrot, G. & C. Chiperz (1976), History of Art in Persia, Islamic Revolutions and Educational Organization.
Powell, Barry, B. (1998), Classical Myth, 2nd ed, upper saddle river, NJ: Prentice Hall.
Radhakrishnan, S. (2008), Indian Philosophy, New Delhi, Oxford University press.
Rainey, Anson (1996), "sacrifice", Encyclopedia Judaica, Keter Pub., Jerusalem.
Satterfield, Brauce (2005), "Gods, Goddesses and Mythology", Vol. 4, Littleton, S., C., (ed), Tarrytown, Newyork.
Smith, Jonathan (1986), "Ages of the World", Encyclopedia of Religion, Mircea Eliad (ed.), New York, Macmillan.
Tafazzoli, Ahmad. (1996). ‘Drakht ī Āsūrīg’, Encyclopedia Iranica, vol. VII, Costa Mesa, California, 547-9.
Van den Broek, R. (1971), The Myth of the Phoenix: According to Classical and Early Christian Tradition, Leiden: Brill.
Windischmann, F., H., H. (1846), "Ueber den Somacultus der Arier" in Abhandlungen der münchener Akademie.
آبادانی، فرهاد (1345)، «درخت آسوریک»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، سال دوم، تابستان و پاییز، شمارۀ 2 و 3، صص 207-211
ابن هشام (1361)، سیرت رسول الله، ترجمه و انشای رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی(قاضی ابرقوه)، مقدمه و تصحیح اصغر مهدوی، تهران: انتشارات خوارزمی.
ابوالقاسمی، محسن (1383)، شعر در ایران پیش از اسلام، تهران: طهوری
اذکایی، پرویز (1386)، «منشأ مناظره‌های ادبی (ایران باستان و میان‌رودان)» پژوهش‌های ادب عرفانی، شمارۀ1، بهار، صص1-10
اسدیان خرم‌آبادی، محمد و محمد حسین جلان فرخی و منصور کیایی (1358)، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران: مرکز مردم‌شناسی ایران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
آسموسن، ج. پ. (1348)، اصول عقاید و اعتقادات دیانت زردشتی، در دیانت زرتشتی، ترجمۀ فریدون وهمن، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
اشرف‌جهانی، آزیتا (1385)، خرما، میوۀ زندگی، تهران: نشر علوم کشاورزی
آموزگار، ژاله (1383)، تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت.
اوشیدری، جهانگیر (1371)، دانشنامۀ مزدیسنا، واژه‌نامۀ توضیحی آیین زردشت، تهران: مرکز
آیدنلو، سجاد (1378)، «هوم در اوستا، نوشته‌های پهلوی و شاهنامه»، کیهان فرهنگی، شمارۀ 155، شهریور، صص67-69.
باستانی پاریزی، محمد ابراهیم (1357)، حماسه کویر، تهران، امیرکبیر
بلک، جرمی (1383)، فرهنگنامۀ خدایان، دیوان و نمادهای بین‌النهرین باستان، ترجمۀ پیمان متین، تهران: امیرکبیر.
بهار، مهرداد (1381)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، آگاه.
بیرلین، ج، ف. (1386)، اسطوره‌های موازی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
بیهقی، ابوالحسن علی بن زید (1361)، تاریخ بیهق، به کوشش احمد بهمنیار، تهران: کتابفروشی فروغی.
پور داوود، ابراهیم (1343)، اناهیتا، به کوشش مرتضی گرجی، تهران: امیرکبیر
پور ریاحی، مسعود (1353)، «پیرامون یک واژه از درخت آسوری»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، شمارۀ 111، پاییز، صص 362- 369
پورافکاری، نصرالله (1365)، درخت قربانی، رشد آموزش جغرافیا، شماره 6
تفضلی، احمد (1345)، «دو واژۀ پارتی از درخت آسوری و برابر آن‌ها در فارسی»، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارۀ 45، آذر، صص 138- 147
تفضلی، احمد (1383)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن
جاحظ (1380)، الحیوان، تهران، طرح نو
جاماسپ آسانا (1382)، متن‌های پهلوی، پژوهش سعید عریان، تهران: سازمان میراث فرهنگی
جانب الهی، محمد سعید (1372)، «نقش اقتصادی نخل در زندگی بلوچ»، تحقیقات جغرافیایی، شمارۀ 31، زمستان، صص 69-102
جعفری قریه علی، حمید (1386)، هوم پشمین پوش یا گیاه زرین، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دورۀ بیست و ششم، شماره دوم، پیاپی 51 .
جلالی نایینی، محمدرضا (1372)، گزیده سرودهای ریگ ودا، تهران، نشر نقره
دادور، ابوالقاسم و نگار بوبان (1386)، «عناصر اسطوره‌ای در منظومۀ درخت آسوری: چرا پیروز از آن بز است و نه درخت خرما؟»، هنرهای زیبا، شمارۀ 32، زمستان، صص 109-118.
دوبوکور،مونیک (1387)، رمزهای زنده جان، ترجمۀ جلال ستّاری، تهران: مرکز.
دوشن گیمن، ژاک (1383)، "آراء گوناگون دربارۀ زردشت"، ترجمۀ آرزو رسولی، نامۀ فرهنگستان، ضمیمۀ شمارۀ 16.
رضی، هاشم (1381)، دانشنامۀ ایران باستان، تهران، سخن
روح‌الامینی، محمود (1379)، «پژوهشی مردم‌شناختی در منظومۀ درخت آسوریک»، ادب پهلوانی، محمدمهدی مؤذن جامی، تهران: قطره
زنر، آر. سی. (1384)، طلوع و غروب زردشتی‌گری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.
ژیران، ف. و ل. دلاپورت و گ. لاکوئه (1382)، اساطیر آشور و بابل، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران، نشر کاروان.
سایبانی، احمد (1382)، فین بندرعباس، قم
سرکاراتی، بهمن (1382)، گفتار دربارۀ درخت آسوریک، نامۀ پژوهشگاه (ویژه ناصر خسرو، شمارۀ4
شوالیه، ژان و آلن گربران (1387)، فرهنگ نمادها، ج5، ترجمه و تحقیق سودابه فضائلی، تهران: جیحون.
ضیایی، محمد رفیع (1385)، «نخل، خرما، درخت خرما و آنچه از آن می‌سازند»، فرهنگ مردم، شمارۀ 17، بهار، صص 31-52
طوسی، نصیرالدین (بی‌تا)، اخلاق ناصری، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه
طیبی، امین (1381)، «نخل»، مدیریت در اسلام، شمارۀ 1، زمستان، صص 34-42
عدلی، محمدرضا (1387)، «مفهوم قربانی (یجنه/ یسنه) در هند و ایران باستان»، پژوهشنامۀ ادیان، شمارۀ 4، پاییز و زمستان، صص 101- 136.
عریان، سعید (1367الف)، «درخت آسوری»، چیستا، شمارۀ 52، آبان، صص 166-178
عریان، سعید (1367ب)، «درخت آسوری2»، چیستا، شمارۀ 53 و 54، آذر و دی، صص253-267
فرنبغ دادگی (1369)، گزارش مهرداد بهار، بندهشن، تهران، توس
فروید، زیگموند (1362)، توتم و تابو، ترجمۀ باقر ایرج پور، تهران: آسیا.
کرباسیان، ملیحه (1384)، فرهنگ الفبایی- موضوعی اساطیر ایران باستان، تهران: اختران
کرتیس، وستا سرخوش (1384)، اسطوره‌های ایرانی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز
کلینی، ابو جعفر محمّد بن یعقوب بن اسحق رازی (1421هـ.ق.)، اصول کافی، 6 جلد، ترجمه و شرح محمد باقر کمره‌ای، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
کندی، ادی سموئیل (1381)، آیین شهریاری در شرق، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: علمی و فرهنگی.
کومن، فرانتس (1380)، آیین پر رمز و راز میترایی، ترجمۀ هاشم رضی، تهران: بهجت.
گات‌ها (1378)، برگردان و گزارش ابراهیم پورداوود، تهران، اساطیر
گرامی، بهرام (1390)، «نخل در قرآن کریم»، ترجمان وحی، سال پانزدهم، شمارۀ2، پاییز و زمستان، صص65-79
گری، جان (1378)، اساطیر خاور نزدیک، ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
گزنفون (1384)، بازگشت ده هزار یونانی، ترجمۀ حسینقلی سالور و مسعود سالور، تهران: اساطیر.
لاهیجی، شهلا (1364)، افسانۀ درخت هولوپو، نامۀ فرهنگ ایران، تهران: بنیاد نیشابور.
لسان، حسین (1355)، قربانی از روزگار کهن تا امروز، هنر و مردم، ش 167.
ماهیار نوابی، یحیی (1363)، درخت آسوریک، تهران: سازمان انتشارات فروهر
معین، محمد (1355)، مزدیسنا و ادب پارسی، 2 جلد انتشارات دانشگاه تهران
میراسکندری، فریبا و مرضیه طاهری (1388)، «تحلیل مردم‌شناختی نخل و خرما در فرهنگ مردم خور و بیابانک»، فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 16، بهار، صص53-64
ناس، جان بایر (1383)، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
هرودوت (1387)، تاریخ هرودوت، جرج راولینسن، علامعلی وحید مازندرانی، تهران: علمی و فرهنگی.
هیس، ر . ه . (1340)، تاریخ مردم شناسی، تهران: ابن سینا.
هینلز، جان راسل (1382)، شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران، چشمه
ورمازرن، مارتین (1387)، آیین میترا، ترجمۀ بزرگ نادرزاده، تهران، چشمه
وزیدگی های زادسپرم (1385)، گزارنده: محمدتقی راشدمحصل، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
یاحقی، محمدجعفر (1375)، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و سروش
الیاده، میرچا (1376)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: سروش.
یشت ها (1377)، گزارش ابراهیم پورداوود ، تهران: انتشارات اساطیر.
یوسفیان کناری، محمد جعفر و محمود طاووسی (1388)، «کاوشی نوین در سرچشمه‌های نخستین حماسۀ گیل‌گمش»، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، دورۀ جدید، زمستان، شمارۀ 4، صص1-18.
Anklesaria, T.D. & B. T., (1908), The Bundahishn, Bombay.
Bartholomae, C. (1922). ‘Zur Kenntis der mitteliranschen Mundarten’, II, Sb. HAW, Heidellberg.
Benvenist, E. (1930). ‘Le texte Drakht asurig et la versification pehlevie’, JA 227, pp. 193-225.
Boyce, Mary (1996), A History of Zoroastrianism: The early Period, Vol. 1, Brill Academic Publishers.
Dasgupta, S., (1997), A History of Indian Phiosophy, Vol. 1, Delhi, Motilal Banarsidass.
Eggeling, Julius (1885), "Introduction", The Sacred Books of the East, šatapatha.brāhmana, Vol. xxvi, Max Muller (ed.), Oxford.
Encyclopedia Britannica A: www.britanica.com/topic/Tammuz-Mesopotamian-god
Encyclopedia Britannica B: www.britanica.com/topic/Dumuzi-Amaushumgalana
Gruca, Marta and Tinde R van Andel and Henrik Balslev (2014), "Ritual uses of palms in traditional medicine in sub-Saharan Africa: a review", JOURNAL OF ETHNOBIOLOGY AND ETHNOMEDICINE, 10:60, http://www.ethnobiomed.com/content/10/1/60.
Henning, W. B. (1977). ‘A Pahlavi Poem’, Acta Iranica VI (selected papers), Leiden. pp. 349-357.
James, E. O. (1908), “Sacrifice”, in Encyclopedia of Religion and Ethics, Volume XI, Ed. James Hastings and others, New York, Charles Scribner’s Sons.
JOSEPHSON, JODITH, The Pahlavi Translation Technique as Illustrated by Hom yasht, UPPSALA, 1997, p 91-93
Leeming, David (2005). The Oxford Companion to World Mythology. Oxford University Press.
Macdonel, A., A. (1897), Vedic Mythology, Strassburg.
Mc Call, H. (1995), Mesoppotamia Myth, British Museum Press, London, 3rd ed.
Mc Nall, B. & Philip lee & others (1991), World Civilization: The History and Their Culture, London & New York, W.W. Norton & Company, V. A, 7th ed.
Perrot, G. & C. Chiperz (1976), History of Art in Persia, Islamic Revolutions and Educational Organization.
Powell, Barry, B. (1998), Classical Myth, 2nd ed, upper saddle river, NJ: Prentice Hall.
Radhakrishnan, S. (2008), Indian Philosophy, New Delhi, Oxford University press.
Rainey, Anson (1996), "sacrifice", Encyclopedia Judaica, Keter Pub., Jerusalem.
Satterfield, Brauce (2005), "Gods, Goddesses and Mythology", Vol. 4, Littleton, S., C., (ed), Tarrytown, Newyork.
Smith, Jonathan (1986), "Ages of the World", Encyclopedia of Religion, Mircea Eliad (ed.), New York, Macmillan.
Tafazzoli, Ahmad. (1996). ‘Drakht ī Āsūrīg’, Encyclopedia Iranica, vol. VII, Costa Mesa, California, 547-9.
Van den Broek, R. (1971), The Myth of the Phoenix: According to Classical and Early Christian Tradition, Leiden: Brill.
Windischmann, F., H., H. (1846), "Ueber den Somacultus der Arier" in Abhandlungen der münchener Akademie.
